MICHAKATO YA KIMOFOLOJIA INAVYOTUMIKA KUUNDA MANENO KATIKA LUGHA YA KISWAHILI
Fonimu
za kaakaa gumu ni mbili yaani vizuiwa kwamizwa ambavyo ni ?t? na ?ts? kwa hiyo
katika lugha ya kiswahili ukaaishaji wa fonimu hutokea wakati ambapo fonimu
zisizo vizuiwa kwamizwa hubadilika na kuwa vizuiwa kwamizwa. Ukaakaishaji
katika lugha ya Kiswahili hutokea zaidi katika vivumishi, nomino na vitenzi .
ukaakaishaji
katika vivumishi hutokea katika mipaka ya
mofu za vivumishi, vivumishi vinavyohusika ni vile ambavyo mizizi
huanzia na irabu. Kiambishi awali pekee ambacho husababisha ukaaishaji katika
lugha ya kiswahili ni kiambishi/ ki/. Kiambishi / ki/ kinapowekwa pamoja na
vivumishi ambavyo mizizi yao inaanzia na irabu ‘u’ ukaakaishaji hutokea
mfano
vivumishi
vimilikishi
-angu-
ki+angu- kyangu- chyangu- changu
-etu-
ki+etu- kyetu- chyetu- chetu
Katika
kanuni hii kizuiwa hafifu/k/ ambacho hutamkiwa kwenye kaakaa laini hubadilika
kuwa kuzuiwa kwamizwa / ts/ ambacho hutamkwa kwenye kaakaa gumu.
Ukaakaishaji
katika nomino, hutokea katika nomino chache za Kiswahili
Mfano
-ki+akula-
kyakula- chyakula- chakula
-ki+ombi-
kyombo- chyombo- chombo
Ukakaishaji
katika vitenzi, hutokea pale ambapo mofu {ki} inapowekwa pamoja na mofu {o} ya
urejeshi.
Mfano
{A}
+ {li} + {ki} + {o} + {ki} +{let} +{a}
1 2 3 4 5 6 7
{A}+{li}
+ {cho}_ {ki}+ {let} + {a} ambapo {ki} +
o cha
1 2 3 4 5 6
Mofu
ya tatu {ki} na ya nne {o} zinaungana na wakati huohuo panatokea
ukaakaishaji ambapo /k/ ina kaakaishwa na kuwa /ts/
Usilimisho
pamwe wa nazali kanuni hii inahusu maathiriano ya mofimu zinazofuatana.
Maathiriano haya huzifanya mofimu zifanane zaidi kuliko zikiwapelekee katika
lugha ya Kiswahili ngeli ya 9, 10 na 11. Ngeli ya 9 umoja naya 10
uwingi hujulikana kama ngeli ya nazali au kingo’n go. Ngeli ya 11
umoja uwingi wake ni ngeli ya 10
Mfano,
N+ goma- {ngoma}
N+
dizi- {ndizi}
N+
buzi – {mbuzi}
N+
geli- {ngeli}
N
+ bingu – {mbingu}
Mifano
hii inaonesha kuwa mofimu ng’ongo ambayo ni /n/ na /m/ hutokea kutegemea na
sauti inayoanza katika mzizi Rubanza (1999) .
Vilevile
Mgullu(1999) anajadili usilimisho pamwe wa nazali kutegemea usilimisho ambao
fonimu jumuishi huupata. Usilimisho huu, hueleza kuwa hutegemea mahali ambapo
konsanti inayofuata fonimu jumuishi hutamkiwa. mfano hutokea kama /n/ - /d/
katika maneno, ndizi, ndama, yaani fonimu jumuishi /n/ hutokea
kama /n/ katika maziongira kabla ya /d/
Pia
hutokea kama /m/ - /b/ katika maneno mbuzi mbali yaani fonimu jumuishi /n/
hutokea kama /m/ katika mazingira kabla ya /b/. Lakini mtazamo huu una utata
haungwi mkono moja kwa moja kuwa /n/, /m/ ni sauti tofauti za mofimu jumuishi
moja. Huenda ikaja kutokea,>>>>>>INAENDELEA>>>>>>>>
