MADA YA PILI: AINA ZA MANENO
MADA YA
PILI: AINA ZA MANENO
Katika lugha ya Kiswahili kuna
angalau aina nane za maneno ambazo wataalamu wengi wa lugha wanakubaliana
hivyo. Katika mada hii utaweza kujifunza na kubainisha aina zote nane za maneno
na jinsi zinvyotumika katika sentensi. Utaweza pia kujifunza namna ya
kutofautisha aina za maneno ambazo zimeleta ubishi miongoni mwa wataalamu wengi
hususani katika Viunganishi na Vihusishi.
Ubainishaji wa aina Saba za Maneno
Aina Saba za Maneno ya Kiswahili
Bainisha aina saba za maneno ya
Kiswahili
Aina za maneno katika lugha ya
Kiswahili ni pamoja na hizi zifuatazo:
- Nomino (N)
- Viwakilishi (W)
- Vitenzi (T)
- Vivumishi (V)
- Vielezi (E)
- Viunganishi (U)
- Vihusishi (H)
- Vihisishi (I)
Ufafanuzi wa aina za Maneno
Nomino (N)
Nomino ni maneno yanayotaja vitu,
watu, na hali kadhalika. Kuna aina mbali mbali za maneno ambazo ni pamoja na
hizi zifuatazo:
- Nomino za pekee:Nomino
za pekee hutaja na kutambulisha nomino mahsusi na za kipekee. Yaani kuwa
kitu ni hicho na wala si kingine chochote. Hizi ni nomino zinazohusisha
majina kama vile ya watu, nchi, miji, mito, milima, maziwa na bahari.
Herufi za kwanza za nomino za pekee huwa kubwa hata kama nomino hizi
zinapatikana katikati ya sentensi.
- Nomino za kawaida:Hizi
kwa jina jingine huitwa nomino za jumla. Nomino hizi hazibainishi wazi
wazi vitu ambavyo habari zake zinatolewa. Kwa mfano ikiwa ni mtu, mahsusi
hatambuliwi. Haituambii kama ni Bahati, Bite ama Neema. Ikiwa ni mlima
hautambuliwi kama ni Meru , Kilimanjaro au Evarest, yaani hutaja vitu bila
kutaja umahususi wake kama ilivyo katika nomino za pekee.Hizi
zinapoandikwa si lazima zianze na kwa herufi kubwa ispokuwa zimetumiwa mwanzoni
mwa sentensi au zimetumika kama anuani ya kutajia kitu kama vile Mkuu wa
Sheria. Katika mfano huu ‘sheria’ kwa kawaida ni nomino ya kawaida, lakini
hapa inaanza kwa herufi kubwa kwani inataja anuwani ya kipekee.
- Nomino za mguso:Nomino
za mguso hurejelea vitu vinavyoweza kuhusika na mwanadamu kupitia milango
ya hisia kama macho, mapua, masikio vidole na ulimi- yaani vitu
vinavyoweza kushikika, kuonekana, kunusika na kuonjeka.
- Nomino za jamii:Hizi
ni nomino ambazo zinawakilisha vitu vingi katika jina moja, yaani nimino
zinazotaja umla ya vitu vingi. Mfano; jozi ya viatu, umati wa watu,
bustani ya maua, bunga ya wanyama
- Nomiono dhahania:Kundi
hili la nomino hutumia kigezo cha uwezekano wa kuhesabika kuziainisha.
Hapa tunatofautisha kati ya nomino zinazowakilisha vitu vinavyohesabika
kwa upande mmoja, na vile visivyohesabika kwa upande mwengine. Nomino ya
vitu vinavyohesabikavitanda, nyumba,vikombe vitabu na kadhalika.Zile
zisizohesabika hurejelea vitu ambavyo hutokea kwa wingi na haviwezi
kugawika, kwa mfano maji, mate, makamasi, maziwa, moshi, mafuta. Aghalabu
nomino hizo huwa sawa katika umoja na wingi.
- Nomino za kitenzi jina:Hizi ni nomino zinazohusu vitenzi. Huundwa kwa
kuongezwa kiambishi {ku-} cha unominishaji kwenye mzizi wa kitenzi cha
kitendo halisi ili kukifanya kiwe nomino.
Vivumishi (V)
Vivimishi ni maneno yanayoelezea
zaidi juu ya nomino, aghalabu vivumishi hutanguliwa na nomino. Kuna aina kadhaa
za vivumushi, miongoni mwa hivyo ni pamoja na hivi vifuatavyo.
- Vivumishi:
vinaweza kujitokeza katika aina tatu ndogondogo.
- Vivumishi vya sifa: hutoa
sifa za nomino /kiwakilishi cha nomino. Sifa hizi huweza kuwa nzuri, mbaya
au yoyote ile.
- Vivumishi vya idadi; vivumishi
vya aina hii hutoa taarifa kuhusu idadi ya nomino. Kuna vivumishi vya
idadi vinavyoweza kuvumisha nomino kwa kutaja idadi ya nomino hizo
kiujumla jumla bila kudhihirisha idadi halisi.
- Vivumishi vya idadiambavyo
huonyesha nafasi iliyochukuliwa na nomino fulani katika orodha.
- Vivumishi vya kumiliki:-Ni vivumishi vinavyoonesha kuwa kitu fulani kina
milikiwa na mtu au kitu kingine.
- Vivumishi Vioneshi:vivumishi vya aina hii huonyesha mahali au upande kitu
kilipo. Vivumishi vya aina hii hujengwa na mzizi{h}kwa vitu
vilivyopo karibu na mzizi{le}kwa vitu vilivyo mbali.