MASWALI NA MJIBU YA NECTA

Mwandishi           ; Mwl GODLOVE J GWIVAHA

ENEO LA KAZI; SHULE YA SEKONDARY TEGETA

 MWAKA            ;2015

1.Kwa kutumia mifano, thibitisha ubantu wa Kiswahili kwa hoja madhubuti (nect 2010 swali la 10)

KISWAHILI NI KIBANTU

Nadharia hii hutumia ushahidi wa kiisimu na kihistoria katika kuchunguza lugha ya Kiswahili katika mfumo mzima wa historia ya mgawanyiko wa kusambaa kwa lugha za kibantu. Nadhalia hii huitimisha kuwa Kiswahili ni mojawapo ya lugha katika jamii kubwa ya lugha ya wabantu.

Wataalamu wa nadharia hii ni kama vile makon Guthrie, meinhof c na rohlc.

Malcon Guthrie amethibitisha kuwa Kiswahili kilikuwepo kabla ya wageni na kimeonyesha kuwa Kiswahili kina   uhusiano mkubwa na lugha za kibantu. Mwisho amehitimisha kwa kusema Kiswahili kimeanza Pwani ya afrika mashariki.

Mein holf  na Rolh wao wanaamini kuwa wakati wa utawala wa washirazi katika upwa wa afrika mashariki kulikuwa na kabila la waswahili ambalo ni dhulia la wazaramo wa leo. Wazalamo walizaliwa katika harakati za biashara hivyo wakafuata nyayo za wazazi wao na lugha yao ilikuwa kibantu na kwa kuwa wabantu ni wengi zaidi lugha yao ikaanza kutumika na kuenea katika makabila mengine. Kutokana na waswahili kufanya biashara na waarabu, washirazi, wamalaysia, wahindi na wareno vifaa na majina ya vitu vya biashara vya wageni hao vikaenea na kuingizwa katika mfumo wa lugha hiyo ya kibantu.

Nadharsia hii imekubalika kuwa ndio sahihi juu ya asili ya Kiswahili kwa kuzingatia ushahidi wake wa kiisima na kihistoria.

USHAHIDI  WA KIHISTORIA

Ushahidi wa kihistoria unathibitisha kuwa lugha ya kiswahili ilizungumzwakatika upwa au pwani ya afrika mashariki hata kabla ya ujio wa wageni kama vile waarabu, na wazungu.Ushahidi huu ulitolewa na wageni mbalimbali waliofika hapa afrika mashariki.wote wamehitimisha kwa kusema kuwa lugha ya Kiswahili ilizungumzwa hapa afrika mashariki hata kabla ya ujio wa wageni.

A.UGUNDUZI WA AL-IDRIS (1100-1166)

Ugunduzi huu ulifanyika huko sicily mnamo mwaka 1100-1166kwenye mahakama ya mfalme Roger , Al-idris alikuwa wa kwanza kugundua kuwa jina la kwanza la zamani la Zanzibar kuwa ni unguja. katika maelezo yake aliandika baadhi ya majina kama kikombe, mkono wa tembo,muriani na sukari ambayo ni majina ya ndizi mbalimbali zilizokuwa zikipatikana Zanzibar.

B.USHAHIDI WA MARCO POLO

Huyu ni mzungu ambaye alijishughulisha sana na maswala mbalimbali ya kijografia na alisafi sehemu nyingi duniani Marco polo aliandika hivi:

“Zanzibar ni kisiwa kizuri ambacho kina ukubwa na mzunguko wa maili 200. Watu wote wanaabudu (Mungu).Wana mfalme na wanatumia lugha yao, na hawalipi kodi (ushuru) kwa mtu.

Safari ya Marco polo

Aliandika kitabu cha kijografia ambacho kinasemekana kuwa hakikupata kuchapishwa lakini sehemu zake zimepatwa kufanisiwa kwa kirusi na kifaransa. Katika lugha ya Kiswahili ni kama ifuatavyo:

Katika visiwa vya Djawaga vilivyoshughulikiwa katika sura hii ni kile cha Andjaba ambacho mji wake mkuu unaitwa katika lugha ya kwao-zanzibar –ungudya na wakazi wake.

Japokuwa ni mchanganyiko kwa sasa wengi wao ni waislam chakula chao kikuu kikiwa ndizi, kuna aina tano ambazo zilijulikana kama kundi, fili ambao uzito wake waweza kuwa wakia 12, omani, mariyani, sukari.

Maelezo haya ya Marco polo yalithibitisha mambo ya msingi kuhusu wakazi wa pwani ya afrika mashariki na lugha yao.

C.USHAHIDI WA AL- MASUDI (915, BK)

Katika moja ya maandiko yake Al-masudi anazungumza juu ya wakazi wa mwambao ambao wanajulikana kwa jina la “Wazanji” kwa dhana hii neno Zanzibar linalotokana na neno “zanjibar” yaani pwani ya “Zenji” katika maelezo yake Al-masudi anaonyesha kuwa wazenji walikuwa na watawala, wakilimi ambao waliaminiwa kuwa walitawala kwa nguvu za Mungu.Kuna maelezo kuwa  huanda neno wakilima lina maana ya wafalme.Al-masudi alisisitiza katika maelezo yake kuwa wazenji wasema lugha yao kwa ufasaha na walikuwa na viongozi waliohutubia kwa lugha yao, kutokana na neno Zenji kuna uwezekano kuwa kabla ya maajilio ya waarabu, Kiswahili kiliitwa “Kiazania” au Kizenji na wageni waliofika pwani ya afrika mashariki.

D. HISTORIA YA KILWA,Kimsingi habari zinaeleza historia ya kilwa karne 10-16 B.K na zinahusisha na kutajwa majina ya utani kama mkoma watu, nguo nyingi” nk ambao walipewa masltani wa kwanza wa kilwa Ali Ibnhussein na mwanae Mohamed Ibn Ali.Kutokana na habari hizi huenda lugha ya Kiswahili ilishaanzwa kusema mnamo karne ya 10 au ya 11 B.K. Maelezo juu ya sultani aliyeitwa Talt Ibn Al Hasani ambaye alipewa jina la utani “Hasha Hazifiki” nayo pia yalitolewa.

      E.USHAIRI WA KISWAHILI

A.    utenzi wa tambuka (karne ya 18 b.k)

Utenzi huuuliandikwa mnamo karne ya 18 kuanzia mwaka 1700 na kuendelea (tarehe kamili haijulikani). Utenzi huu umeandikwa kwa kutumia lugha (lahaja ya kimvita )ambayo ni moja ya lahaja za lugha ya Kiswahili.

B.Utenzi wa fumo liyongo

Shairi hili linasemekana liliandikwa karne 13 B.K. kuwepo kwa shairi hili kunadhihirisha uwepo wa lugha ya Kiswahili kabla ya hapo. Huenda kilianza kutumika kabla ya karne ya 10 B.K. baadhi ya beti za utenzi wa fumo liyongo ni hizi zifuatazo:

Ubeti 6      Liyongo  kitamkali

Akabalighi vijali

Akawa mtu wa kweli

Na hiba huongeya

Ubeti 7        Kilimo kama mtukufu

Mpana sana mrefu

Majimboni yu maarufu

Watu huja kwangaliya

Ubeti  10     Sultani pate Bwana

Papo nne akanena

Wagala mumemwona

Liyongo kiwatokeya

Lgha hii ni mfano wa lugha iliyokuwa ikitumika mnamo karne ya 13 BK.ni wazi kuwa lugha hiyo ilianzwa kusemwa mapema kabla ya muda huo.

F.Vitabu vya peryplus na yu-yang-tsa-tsu,Kitabu cha perplus kinahusu mwongozo wa Bahari ya Hindi. Inasemekana kiliandikwa karne ya kwanza huko Alexandria.kitabu hiki kinataja habari za Tanzania (afrika mashariki) na habari za vyombo kama nyalawa, madema, mitepe. Kinaeleza kuwa watu wageni hutozwa ushuru na wafanyabiashara wenyeji, wanaijua pia lugha ya wenyeji wao.

          Kitabu cha Yu-yang Tsa Tsu kinaeleza habari za upwa wa afrika mashariki na shughuli mbalimbali za wachina hapa afrika mashariki

    Kitabu kingine kiliitwa Chu fan chi kilichochapishwa 1226 kinaelezea habari za Zanzibar na biashara, vyakula, dini, na wanyama wa pwani ya afrika mashariki.

G.Ushahidi wa ibn batuta karne ya 14 bk,Mohamed bin Abdallah Ibn Batuta ana asili ya taifa la kiarabu. Alikika upwa wa afrika mashariki mnamo  mwaka 1331BK.katika maandishi yake anaeleza juu ya maisha ya watu wan chi hii ya afrika mashariki ingawa yeye aliita nchi ya waswahili. Anataja miji kama vile Mogadishu, na kilwa.anadai kuwa;

“Basi nilianza safari baharini  kutoka Mogadishu  kwend nchi ya ya waswahili na nchi ya kilwa ambao umo ndani ya nchi ya Zanji. Tulipofika Mombasa kisiwa kikubwa, mwendo wa siku mbili kutoka nchi ya waswahili…………….watu hawajishughulishi na kilimo, ingawa huagiza nafaka kutoka kwa waswahili”

   Maelezo haya yanahusu eneo au mahali ambayo waswahili walikuwa wakiishi na inaonyesha kuwa watu hawa walikuwa wakiishi katika upwa au pwani wa afrika masharikikuanzia sehemu za bara upande wa kaskazini hadi msumbiji na bukini kwa upande wa kusini.

H.Maandishi ya Morice (karne ya 18 bk),Maandishi haya yalijitokeza mwaka 1776.katika maandishi yake morice  amewagawa wakazi wa afrika mashariki katika makundi matatu yaani masuriyama,waarabu na Waafrika.Anaendelea kusisitiza kuwa Masuriyama na wafrika walisha kaa na kuungana kama jumuia moja wakaelewana na kusema lugha moja ya kisuriyama.Kuna wazo kuwa huenda  kisuriyama ndicho Kiswahili cha leo.

USHAHIDI WA KIISIMU

Isimu ni nini?

Isimu ni sayansi au taaluma inayoiangalia lugha kwa undani(kisayansi) kwa kuzungukia tanzu kama vile;isimu jamii,isim historia,isimu linganishi,isimu matumizi,isimu nafsia na isimu fafanuzi.Ushahidi wa kiisimu ni ushahidiunaothibitisha kwa kutumia misingi inayohusu sayansi ya lugha.

Lugha ya Kiswahili ilifanyiwa utafiti na wataalamu kadhaa kwa lengo la kuainisha kama ina misingi ya kibantu.

Malcon Guthrie kutoka chuo kikuu London Uingereza alitumia miaka 20 kuchunguza uhusiano uliopo baina ya  lugha za kibantu ziliko katika eneo lote ambalo hukaliwa  na wabantu  yaani kusini mwa jangwa la sahara.

Alifanya Uchanganuzi wa mashina au mzizi(viini) ya maneno 22000 kutoka lugha 200 za kibantu .Kibantu Uchunguzi wake alikuta mzizi (mashina)2300 imezagaa katika lugha mbalilmbali za kibantu na kiswahli kikiwezo.Mashina au mizizi 500 yalilingana katika lugha zote 200.Mashina haya yalipatikana  katika lugha zote za kibantu.Mashina haya yalikuwa ya asili moja.Baadhi ya lugha hizo 200 zilizofanyiwa uchunguzi,lugha ya Kiswahili ilionesha kuwa na ulinganifu sawa na kikongo(44 asilimia)

Katika kuchunguza  ni asilimia ngapi za mashina hayo 500 yamo katika kila lugha ilionekana mgawa ufuatao;

Kiwemba kizunguzwacho Zambia 54%

Kiluba   kizungumzwacho Katanga 51%

Kikongo  kizungumzwacho 44%

Kiswahili kizungumzwacho Afrika Mashariki  44%

Kisukuma  kizungumzwacho Tanzania  41%

Kiyao kizungumzwacho  Tanzania/Msumbiji 35%

Sotho kizungumzwacho Botwana  20%

Rundi kizungumzwacho Burundi  43%

Kinyoro kizungumzwacho  Uganda  37%

Zulu kizungumzwacho Afrika kusini  29%

Matokeo ya utafiti huu yanathibitisha  kuwa;

                                                              i.            Mashina mengi ya lugha za kibantu yapo afrika ya kati hasa  sehemu zinazozungumkia mkoa wa Katanga huko Jamhuri ya Kidemokrasia ya Kongo na kupungua kadri unavyoelekea mbali nako. Hivyo ni dhahiri kuwa wabantu walienea kutoka sehemu hizo na kuja sehemu mbalimbali zikiwemo zile za afrika mashariki.

                                                            ii.            Kufuatana na matokeo ya utafiti hua ni wazi kuwa, lugha ya Kiswahili ni kibantu kama madai yake ya kusema Kiswahili madai yake ni kiarabu yangekua sahihi basi lugha hiyo ingehusiana mno na kiarabu.

1.      MSAMIATI,Msamiati ni msingi wa lugha ya Kiswahili na kibantu unafanana kabisa. Msamiati wa msingi ni ule unaohusu ambayo hayabadiliki badiliki kutokana na mabadiliko ya utamaduni tofauti zinaweza kujitokeza katika matamshi au mabadiliko kidogo ya viambishi, kakini si katika mzizi.

Mfano;

Kiswahili     kindali              kizigua              kijita         kikurya

Mtu           umundu      mritu         omontu       omonto

Maji           amishi        manzi          amanji       amanche

Moto           umlilo        moto            omulilo       omoro

2.      Tungo (sentensi) za Kiswahili ,miundo ya tungo (sentensi) za maneno ya Kiswahili zinafanana sana miundo ya tungo za maneno ya kibantu. Sentensi za kiswahili na lugha za kibantu zina kiima na kiarifu.

Mfano  Kiswahili – Juma/ anakula ugali

                                   K           A

           Kizigua – Juma/ adya ugali

                          K         A

        Kisukuma – Juma/ alelya bugali

                             K           A

           Kindali – Juma /akulya ubhugli

                               K     A

           

               Kijita –Juma/ kaiya ubusima.

                               K        A

   3.Ngeli za majina,Hapo kuna makubaliano kufuatana na ngeli katika mambo ya nomino (umoja na wingi wa majina) pamoja na kisarufi.

                          i.            Kigezo cha maumbo ya majina

Kigezo hiki hufuata mambo ya umoja na wingi katika kuyaainisha majina. Majina yaliyo mengi katika lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu hufuata mkondo wa umoja na wingi. Majina ya lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu yaliyomengi yana maumbo dhahiri ya umoja na wingi.

Mfano            Umoja                                                      wingi

              Kiswahili           Mtu                                                        Watu

             Mtoto                                                      Watoto

             Kikrya               Omonto                                                   Banto(abanto)

                                    Omona                                                    Baria (abana)

          Kizigua              Mntu                                                       Bhantu

        Mwana                                                     Bhana

       Kindali              Mundu                                                     Bhandu

     Mwana                                                      Bhana

                        ii.            Kigezo cha upatanisho wa kisarufi

Katika kigezo hiki tunaangalia uhusiano uliopo kati ya nomino na kivumishi na viambishi vya awali vya nafsi katika vitenzi vya Kiswahili na kibantu.vivumishi majina pamoja na vitenzi hivyo hubadilika kutokana na maumbo ya umoja na wingi.

Mfano

                             Umoja                                         wingi

Kiswahili             Baba analima                          Baba wanalima

Kindali                Utata akulim                            Abhatata Bhakulima

Kikury                  Tata anarema                           Batata abalima

Kijita                    Tata kalmia                               Batata abalima

3.      Vitenzi vya kiswahili na kibantu,Kuna uhusiano mkubwa sana kati ya vitenzi vya Kiswahili na vile vya kibantu. Vipengele vinavyothibitisha uhusiano  huu ni viambishi, mnyambuliko pamoja na mwanzo/mwisho wa vitenzi.

a.      Viambishi

Lugha ya Kiswahili na lugha za kibantu vitenzi vyake hujengwa na mzizi (kiima) pamoja na viambishi  vyake (awali na tamati)

Mfano

Kiswahil – analima – a-na-lim-a

                                  1  2   3   4

Kikurya – ararema – a-ra-rem-a

                                  1  2   3    4

Kindali- akulima – a – ku – li – ma

                               1     2    3    4

ü  Kiambishi awali kipatanishi cha nafsi.

ü  Kiambishi awali cha njeo.(wakati uliopo)

ü  Mzizi /kiima

ü  Kiambishi tamati

b.      Mnyambuliko wa kitenzi (uambishaji)

Mnyambuliko ni kitendo cha kuunda neno jipya kwa kuunganisha viambishi kwenye mzizi wa shina au neno mnyambuliko wa vitenzi vya Kiswahili hufanana na ule wa vitenzi vya lugha ya kibantu.

Mfano

Kiswahili – kucheka – kuchekesha – kuchekelea

Kindali – kuseka – kusekasha – kusekelela

Kibena – kuheka – kuhekesha – kuhekelela

Kinyamwezi – kuseka – kusekasha – kusekelela

Kikagulu – kuseka – kusekesha – kusekelela

c.       Mwanzo wa vitenzi

Vitenzi vyote vya Kiswahili na vile vya lugha za kibantu huanza na viambishi ambavyo ni viwakilishi vya nafsi:

Mfano

Kiswahili - Ninakwenda

            Kihaya – Ningenda

            Kiyao - Ngwenda

d.      Mwisho wa kitenzi

Vitenzi vya lugha za kibantu huishia na Irabu  a

Mfano

Kiswahili – kukimbia – kuwinda – kushuka.

Kindali - kukinda – kubhinga – kukola

Kisukuma - kwihuka - kuhiga – kisinga

2.Mofimu –u- yaweza kuwa na dhima mbalimbali ukitunga  sentensi kwa kila dhima,Onesha dhima tano (5).Pigia mstari mofimu –U- ili kubainidhima hiyo.(Mock 2014-Dar swali la 4)

(A) Inaweza kuwa mzizi wa neno

Mfano: Amemu-u-a

(B)Inaweza kutaja ngeli ya U-I,U-YA,U-ZI/Idadi

Mfano;Mti  U-mekatwa

(c) Inaweza kutaja nafsi ya pili umoja

Mfano; U-liondoka

(D) Inaweza kutaja kauli ya kutenda

Mfano; Fung-u-a

(E) Inaweza kusimama kama kitenzi shirikishi

Mfano;Wewe u- mgonjwa

DHANA NYINGINE

(A) “ NA”

i.                    Hutumika kama kiunganishi

Mfano Juma na Priska wanaimba

ii.                  Hutumika kama kiambishi cha nafsi ya kwanza

Mfano Naomba aje mwenyewe

iii.                Hutumika kama kihusishi

Mfano Amekaa mbali na maadui

iv.                Hutumika kama kiambishi cha njeo ya wakati uliopo

Mfano Elicia anaimba.

v.                  Hutumika kama kauli

Mfano Nani?

vi.                Hutumika kuunda mzizi wa kitenzi

Mfano Yeye anataka

vii.              Hutumika kuonyesha mtazamo wa msingi wa jambo

Mfano Na aje sasa.

TUMIA KIAMBISHI “KA” KUONYESHA MATUKIO KUMI (10)

(NECTA 2011 SWALI LA 3)

                          i.            Hutumika katika vitenzi vya kutoa amri,ari,au ombi

Mfano Nenda kamwite (amri)

Kafanye kazi yake   (ombi)

                        ii.            Hutumika katika kuonyesha wakati katika mtindo wa kukubali

Mfano Wakapanda

Mkapanda

                      iii.            Hutumika kama alama ya wakati na kuonyesha masimulizi ya matukio yaliyopita

Mfano Kati ya mwaka na mwaka

                      iv.            Hutumika kuonyesha matukio ya mfululizo

Mfano Nataka kusafiri niende mbali nikatafute.

                        v.            Hutumika katika vitenzi kuonesha hali  au kusudis

Mfano Naomba fedha nikanunue nguo

(B)  MATUMIZI YA “KI”

                          i.            Hutumika kuonyesha masharti

Mfano. Akija nitakupigia

                        ii.            Ngeli ya 4 (ki-vi)

Mfano. Kisu kimepotea

Visu vimepotea

                      iii.            Hutumika kuonyesha upungufu wa viungo katika mwili

Mfano. Kipofu,kiziwi, kibogoyo.

                      iv.            Hutumika kuonyesha uduni (kudunisha, udogo)

Mfano. Kizee kile kina mambo ya ujana

Kijana Yule ana mambo ya kizee

                        v.            Hutumika kufananisha

Mfano. Anaishi kikristo kweli kweli

                      vi.            Hutumika kuonyesha lugha mbalimbali

Mfano Kiswahili, kingereza

UKITUMIA MFANO WA SENTENSI KATIKA KILA TUMIZI ONYESHA MATUMIZI MATANO YA KIUNGANISHI “KWA”

(NECTA 2006 SWALI LA 8)

AU

KWAKUTOA MIFANO, TAJA MATUMIZI MATANO TOFAUTI YA KIUNGANISHI “KWA” (NECTA 2010 SWALI LA 5)

        i.      Hutumika kama kiunganishi

Mfano. Walikusanyika wazee kwa watoto.

      ii.      Hutumika kama kielezi cha mahali

Mfano. Juma alikwenda kwa rafiki yake

    iii.      Hutumika kama kisababishi

Mfano. Watu wengi hufa kwa ugonjwa wa Ukimwi

    iv.      Hitumika kama kielezi cha jinsi (namna)

Mfano. Atatembea kwa maringo

      v.      Hutumika kama kilingnishi

Mfano Simba ilifungwa magoli sita kwa mbili.

    vi.      Huonyesha hali ya kutakiana heri.

Mfano. Kwa heri

  vii.      Hutumika kuuliza

Mfano. Kwa nini?

viii.      Hutumika kufananisha jambo

Mfano. Kwa tabia anafanana na mama yake

    ix.      Hutumika katika nahau au misemo

Mfano. Sisi kwa sisi

Uso kwa uso

Jino kwa jino

KWA KUTUMIA LUGHA ONYESHA KAZI TANO (5) ZA MOFIMU “KU”

(NECT 2007 SWALI LA 5)

        i.      Kiambishi cha awali cha njeo ya wakati uliopita

Mfano. Mwandishi hakuandika ubaoni

      ii.      Kunominisha

Kufeli kunachukiza

    iii.      Kuonyesha mtendwa nafsi ya pili umoja

Nimekuona

    iv.      Kuonyesha mahali

Kule ni kuzuri

v.  Kuunda mzizi wa kitenzi

Kumbuka,kuna

vi.Kuonyesha mtendwa nafsi ya pili umoja

Nimekuona

vii.Kuonyesha wakati/njeo

Kufika kwetu

(C) MATUMIZI YA “N”

i.Hutumika kuonyesha nafsi ya kwanza umoja

Mfano Ninaimba, nimeolewa

ii.Hutumika kama urejeshi wa mtendwa

Mfano wameniuzi, wamenipiga

iii.Hutumika kama mzizi wa neno kiulizi

Mfano Nani,nini, lini ?

iv.Hutumika kushirikisha vitenzi katika sentensi

Mfano wewe ni mpole

(G)MATUMIZI YA “M”

(i)Hutumika kuonyesha nafsi ya pili wingi

Mfano ninaimba, mnastaajabu, mmeiba

ii.Hutumika kuonyesha idadi ya umoja

Mfano mti, mtu, mchezo

iii.Hutumika kuonyesha urejeshi wa mtendwa

Mfano Anavyomchezea, wanamsifu.

(H)MATUMIZI YA “JI”

i.Hutumika kuonyesha urejeshi wa mtenda jambo

Mfano anajiua

        i.      Hutumika kuonyesha kijenzi cha nomino

Mfano mwimbaji, mchezaji

      ii.      Hutumika kama mzizi wa neno

Mfano anakujia

3.Bainisha aina ya vivumishi katika sentensi

(Mock 2014 mkoa wa Dar, Swali 3 )

i.Mtoto wangu amechaguliwa jeshini

Wangu – Kivumishi kimilikishi

i.            Nani aliitisha mkutano huu?

Huu – kavumishi kionyeshi

ii.            Mtu wa chama atakuja leo

Wa chama – kivumishi

iii.            Yale matatu ya ache

Matatu – kivumishi cha idadi

iv.            Mwanafunzi mwenyewe ametoroka

Mwenyewe – kivumishi cha pekee

MOFIMU

Ni kipashio bkidogo chenye maana ya kisarufi au ya kileksika.Kipashio hicho kinaweza kuwa sehemu ya neno au neno zima.Mofimu zenye maana ya kileksika aghalabu huwa ni mofimu ambazo haziambatanishwi na kipashio kingine chochote.

Mfano; Baba,Mungu,Fikiri,Bora n.k

Mofimu zenye maana ya kisarufi ni mofimu zinazoambatanishwa na mofimu nyingine katika uundaji wa maneno.Mofimu hizo huwa n sehemu tu ya mmaneno yaambatanishwayo katika mzizi wa neno.

Mfano; A-na-lim-a

AINA ZA MOFIMU

 A.Mofimu huru

B.Mofimu tegemezi

 A.Mofimu huru,Ni neno/maneno yanayoweza kugawanyika katika vipande maana kisarufi.Ni maneno ambayo hatuwezi kuyavunjavunja katika vipande vidogovidogo na vyenye kuleta maana ya kisarufi. Agharabu ni maneno yasiyo na umoja kama vile Baba, Mama, Jana, Leo,StareheHuitwa mofimo huru kwa sababu ya maneno haya hujitoshereza.

B.Mofimu tegemezi,Hivi ni vipande vidogo kabisa vya neno vyenye maana kisarufi. Huitwa mofimu tegemezi kwa sababu vipande hivi vinategemeana ili kutoa maana kisarufi kipande kimoja cha neno hakiwezi kusimama peke yake na kutoa maana ya kisarufi mfano. Sikukuona

a. Si-ku-kuon-a

Si – mofimu awali kanushi nafsi ya kwanza.

Ku-mofim awali ya  nafsi ya pili

Kuon-mzizi wa neno

a— mofimu/kiambishi tamati

DHIMA ZA MOFIMU

Ni matumizi au kazi za vipashio katika vitenzi. Dhima nyingi hutokea katika vitenzi na dhima chache zinazoweza kujitokeza katika baadhi ya nomino kivumishi au kiwakilishi

i.                    Hudokeza idadi

Mfano,                  umoja                       wingi

Ninasoma                  tunasoma

Limevunjika               yamevunjika

Kiatu                       viatu

ii.Hudokeza hali ya ukanushi na uyakinishi

Mfano; Uyakinishi      Ukanushi

Nitaondoka      Sitaondoka

Utafaulu           Hutafaulu

iii.Hudokeza  hali ya Mazoea

Maana yake jambo hufanyika mara kwa mara

Mfano;Hula,Hucheza,Huimba.

iv.Hudokeza  nafsi zote tatu(3)

Nafsi huoneshwa katika vitenzi kwa kutumia vipashio mbalimbali.Takribani kila nafsi  ina kipashio chake.

Mfano;

(a)    Nafsi ya kwanza

Umoja             Wingi

Ninasoma       Tunasoma

Ananipiga       Wanatupiga

(b)   Nafsi ya pili

Umoja               Wingi

Unacheza               Mnacheza

Nilikufundisha       Tuliwafundisha

(c)    Nafsi ya tatu

Umoja               Wingi

Alimpiga          Waliwapiga

v.            Hudokeza  hali ya  Masharti

Hali ya masharti katika Tungo huwaklishwa na vipashio kama vile;

Ngali,ngeli,nge-,ki.

Mfano;

Angesoma kwa bidii angefaulu mtihani.

Akija nitamchinjia mbuzi

vi.            Hudokeza njeo(wakati)

(A) Wakati uliopita

Huoneshwa na vipashio “li” na  “ku” kipashio ‘li’ hudokeza wakati uliopita uyakinishi na ku- katika ukanushi.

Mfano.            Uyakinishi                  ukanushi

Alisoma                     hakusoma

Alikunywa                 hakunywa

Nilikuja                    sikuja

Alilia                         hakulia

(B)Wakati uliopita timilifu

Wakati uliopita timilifu maana yake ni si muda mrefu tangu jambo lifanyike na matokeo ya  kufanyika kwa jambo hilo bado yapo

Wakati uliopo timilifu huonyweshwa na vipashio me katika uyakinishi na ja katika ukanushi.

Mf.                       Uyakinishi               ukanushi

Nimekunywa              sijanywa

Nimekuja                         sijaja

Amekufa                            hajafa

C Wakati uliopo unaoendelea

Huu ni wakati unaonyesha tendo bado linaendelea na bado hatujui litakoma lini, wakati uliopo unaendelea  hudokez wa na vipashio Na, i, si

Kipashio na hutumika katika uyalimishi na vipashio ‘i’ na ‘si’ hutumika kwenye ukanushi ‘i’ hujitokeza mwishoni mwa kitenzi.

Mfano           Uyakinishi                  Ukanushi

Ninasoma                   sisomi

Ninacheza                  sichezi

D Wakati ujao maana yake bado jambo halikufanyika

Wakati ujao hudokezwa na kipashio

Mfano.        Uyakinishi               ukanushi

Atalima                   hatalima

Nitaondoka               sitaondoka

NB

Iwapo kitenzi cha wakati ujao kitakuwa na urejeshi (o-rejeshi) ndani kitapata kiambishi cha wakati ujao ka.

Mfano atakaye soma

Nitakapoondoka

vii.            Mofimu hudokeza hali ya urejeshi

Hivi ni viambishi au mofimu ambavyo hurejerea kutaja au kudokeza kitu, mtu au jambo ambalo linajulikana au lililokwaisha tajwa

Mfano                  Yaliyomwagika,

Waliotoroka

Aliyekamatwa

viii.            Mofimu hudokeza kauli mbalimbali

Kuna kauli nyingi katika vitenzi na kauli hizi nyingi hujitokeza mwishoni mwa kitenzi. Na kila kauli ina umbo yake linlosadifiana na kitenzi husika kilichomo katika kauli

Mfano

a. Kauli ya kutendwa

Mfano cheza, analima,anasali, anatubu.

Kiambishi tamati cha kauli cha kutenda huwa ni a,i,u hutegemea na asili ya neno.

b.Kauli ya kutendea

Kiambishi cha e au i hii inategemea asili ya mzizi

Mfano.                Anasomea – A-na-som-e-a

Tulipigia Tu-li-pig-i-a

c. Kauli ya kutendesha

Viambishi tamati vya kauli ya kutendeshani esh, ish

Mfano.                Chezesha chez-esh-a

Salisha Sal-ish-a

d.      Kauli ya kutendeshwa

Viambishi tamati vya kauli ya kutendeshwa ni eshw, ishw

Chezeshwa

Someshwa

Safishwa

ix.            Kauli ya kutendana

Kiambishi tamati cha kauli ya kutendeana ni an

Pigana

Chezeana

Imbana

x.            Kauli ya kutendwa Ni w

Mfano            Pigwa

Chezwa

xi.            Kauli ya kutendewa ni iw, liw, lew

Mfano.           Imbiwa

Somewa

Olewa

xii.            Kauli ya kutendeka

Viambishi vya kauli ya kutendeka ni ek, k, lik, lek

Mfano.            Pigika

Chezeka

Someka

6.Ni kipengele kipi kinachotumika kuunda ngeli za kimapokeo? Dhihirisha utumiaji wa kigezo hicho kwa kutunga sentensi (5) za ngeli tofauti.(nect 2010)

NGELI ZA MAJINA

Ngeli ni aina au namna ya kuweka majina katika makundi yanayofanana au yanayowiana

MIGAWANYO YA NGELI

Katika ngeli za nomino zimekuwa zikigawanywa kwa kuzingatia mitazamo mikuu miwili, mitazamo hiyo ni

i.  Mtazamo wa kimapokeo/Ngeli za kimapokeo

ii.Mtazamo wa kisasa/Ngeli za kisasa

MTAZAMO WA KIMAPOKEO

(NGELI ZA KIMAPOKEO) Kiimofolojia)

Hapa majina au nomino yalipangwa katika makundi yaliyofanana kwa kutegemea na maumbo yake.Ni hali ya kupanga majina katika makundi yanayofanana kwa kuoanisha viambishi awali vya majina hayo katika umoja na wingi.Mtazamo huu wa kimapokeo unaungwa mkono na Mein holf na ashton

Ngeli ya  1: M/WA

Katika ngeli hii majina yenye sifa zifuatazo yanaingia katika ngeli hii;

-Majina ya Viumbe vyenye uhai isipokuwa mimea.

Mzee –Wazee

Mtoto-Watoto

Mtu-Watu

Mwalimu-Waalimu

-Majina yanayotokana na Vitenzi yanayotaja watu

Mfano

Mfungaji-Wafungaji

Mchezaji-Wachezaji

Ngeli ya 2: M/MI

-Yanaingia majina ya mimea

Mti-miti

Mchungwa-Michungwa

Mpapai-Mipapai

-  Yanaingia ya vitu yanayoanza na M-

Mto -   mito

Msumari – misumari

Msumeno – misumeno

Mwiko – miiko nk.

-  Yanaingia majina ya matendo yanayoanza na M-

Mchezo – michezo

Mkato – mikato

Mtego – mitego

Ngeli ya 3: KI/VI

- Hapa yanaingia majina yanayoanza na Ki-(umoja) na Vi (uwingi)

Kiti – viti

Kisu – visu

Kikapu – vikapu

Kito – vito, nk.

-  Yanaingia majina ya vitu yanayoanza na ch- (umoja) na vy-(uwingi)

Chakula – vyakula

Chuma – vyuma

Chungu – vyungu

-  Yanaingia majina ya viumbe yaliyoambishwa Ki- ya kudumisha.

Kitoto – vitoto

Kizee – vizee

Kisichana – visichana

Kivulana – vivulana

Ngeli ya 4: N-

-Yanaingia majina ambayo huanza na N-inayofuata na konsonanti ch-,d-,g-,j-,-z-, -y- katika umoja na wingi

Nguo              njaa                     mvua

Nyama           mboga                   mvinyo

Nchi                ndizi

Mbuga             nyota, nk.

Yanaingia majina ya mkopo

Barua        taa          meza

Kalamu      redio, nk

Maumbo yote ya majina haya hayabadiliki kwa umoja na uwingi.

Ngeli ya 5: JI/MA

Yanaingia majina yanayoanza na Ji- (umoja) na Ma (uwingu)

Jiwe – mawe

Jicho – macho

Jina – majina n.k

Yanaingia majina ya sehemu za mwili na sehemu za mti.

Goti – magoti

Sikio – masikio

Ini – maini

Ua – maua

-  Yanaingia majina ya mikopo.

Bwana – mabwana

Shati – mashati

-  Majina yenye kueleza dhana ya uwingi japokuw hayahesabiki.

Maji      maisha  manukato

Mate      mafuta   mavi nk.

Ngeli ya 6: U/N

-  Yanaingia majina yanayoanza na U-(umoja)na N- au Mb- (uwingi).

Uso – nyuso

Uzi- nyuzi

Ubao – mbao

Ngeli ya 7: U/MA

Yanaingia majina yanayoanza na U-(Umoja) na Ma- (uwingi).

Uasi – maasi

Ugonjwa – magonjwa

Uchweo – machweo

Ununuzi – manunuzi

Ngeli ya 8: KU-

-  Yanaingia maneno yale yanayohusu vitenzi (Vitenzi jina).

Cheka – kucheka

Cheza – kucheza

Imba – kuimba

Ngeli ya 9: PA/MU/KU

Mahali  pale

Mahali  kule

Mahali  mule

Msingi wa kisintaksia/upatanisho w kisarufi.

Huu ni mtazamo wa kisasa unaogawa majina katika ngeli kwa kulingana na upashio wa kisarufi kati ya jina na viambishi awali vilivyo kwenye viamgishi. Kwa mujibu wa mtazamo huu, ngeli za majina ya Kiswahili ni tisa (9) kama ifuatavyo:-

	Ngeli	Viambishi awalia vipatanishi.	Mifano
1.	A-WA	A-Umoja WA-uwingi	Mtu anakuja – watu wanakuja Mtoto analia – watoto wanalia Mtoto anacheza – watoto wanacheza
2.	U-I	U-umoja I-uwingi	Mti umeanguka -  miti imeanguka Mto umekauka – mito imekauka Mguu unauma - miguu inauma
3.	LI- YA	Li – umoja Ya - uwingi	Jicho linaona – macho yanaona Panga linakata – mapanga yanakata Jicho linauma – macho yanauma
4.	KI - VI	Ki – umoja Vi – uwingi	Kisu kinakata – visu vinakata Kizee kimelala – vizee vimelala Chakula kimechacha – vyakula cmechacha
5.	I – ZI	I – umoja Zi – uwingi	Nguo imechakaa – nguo zimechakaa Sahani imepasuka – sahani zimepasuka Nchi inaliwa nchi zinaliwa
4.	U -ZI	U – umoja Zi – uwingi	Ukuta zimejengwa - kuta zimejengwa Uzi umekatika – nyuzi zimekatika Ubao umevunjika - mbao zimevunjika
7.	U – YA	U- umoja Ya- uwingi	Ugonjwa umeenea - magonjwa yameeneo. Uasi umeisha – maasi yameisha
8.	KU-	Ku – umoja	Kuimba kunachosha Kucheza kunaburudisha Kusoma kunachekesha
9.	PA-MU-KU	Pa – umoja	Mahali hapa pametuchosha Mahali humu panafaa Mahali huku kunapendeza.

7.Dini zisingefika Tanzania Kiswahili kisingekua na kuenea kwa haraka.Jadili kauli hii.(nectar 2004 swali la 1)

AU

Fafanua kwa hoja tano(5) madai kuwa dini zisingefika Tanzania,Kiswahili kisingekua na kuenea kwa haraka(Mock mkoa wa dar,2014 swali la 10)

Kuenea kwa lugha ni kuongezeka la watu wanaotumia lugha yenyewendani ya nchi.Ongezeko linakomaa kiasi cha kuvuka mipaka ya awali.

Wanaokubali

Ni kweli kabisa dini zisingefika Tanzania Kiswahili kisingekua na kuenea haraka kutokana na sababu za michango ifuatayo ya dini zote mbili yaani kiisilamu na kikristo.

Wamishenari,walifika  pwani ya Afrika mashariki kabla ya utawala wa wakoloni ,baadhi ya mashirika ya dini kama vile”Roho mtakatifu” White father yote kutoka Ufaransa pia Church Missionary Society(CMS) mambo waliofanya kukuza na kukieneza Kiswahili ni kama ifuatavyo;

Waliandika sarufi ya kwanza ya kiswahili ya kimvitakatika kitabu kilichoitwa “Outlines of the elements of Kiswahili language with reference to the kinika  dialects na walitafsiri injili ya luka na yohana kutoka kwenye lugha ya kiingereza kwenda lugha ya Kiswahili.

Walikiweka kiunguja katika maandishi Edward Steere alifanikiwa kuchapisha toleo la kwanza la sarufi ya Kiswahili cha kiunguja kitabu hicho kiliitwa “A handbook of Swahili Language as spoken at Zanzibar.

Walifanikiwa Kutoa kamusi mbalimbali za Kiswahili kwenda kiingereza na kiingereza kwenda kiswahili ambayo mwanzoni ilianzishwa na Edwrd steere na kumaliziwa na A.Madan.

Wamisheni walitumia Kiswahili katika kaziya kueneza dini yao huku wakitumia Kiswahili kama lugha ya mawasiliano hali hii ilipelekea Kiswahili kukua na kuenea kwa haraka.

Waislamu walifika pwani ya afrika mashariki wakakuta tayari wenyeji wana lugha zao za kibantu na Kiswahili kutokana na malengo yao ya kutaka kueneza dini ya kiislamu hivyo waliamua kutumia lugha ya Kiswahili katika mawaidha (mahubiri) hivyo walifanya Kiswahili kukua na kuenea zaidi.

Wamisheni walijenga vituo vyao vya dini katika maeneo mbalimbali ya Tanganyika kama vile Mpwapwa,Zanzibar,Bagamoyo, masasi n.k katika vituo hivyo Kiswahili kilitumika katika mawasiliano baina ya wamishenari na wenyeji hivyo kuchangia na kukua na kuenea haraka.

Pia Kiswahili kilitumika kufundishia elimu ya dini ya kiislamu (Madrasa) hivyo kukua na kuenea kwa lugha ya kiswahili pia kulichangiwa na mafundisho hayo.

Waarabu walijenga misikiti sehemu mbalimbali za Tanganyika kama vile Bagamoyo, Tabora, nk. Katika maeneo hayo ya vituo lugha iliyotumika ni Kiswahili hivyo kukua na kuenea haraka.

Wamisheni walijenga shule za msingi na sekondari (middle school) katika maeneo mbalimbali ya Tanganyika Kiswahili kilitumika kufundishia elimu ya shule ya msingi na sekondari walisoma kama somo la Kiswahili hali hii ilipelekea kukua na kuenea haraka

8.Fafanua matatizo yaliyojitokeza katika kukisanifisha wakati wa ukoloni.(necta 2004 swali la 2)

Usafishaji

Ni kulinganisha lugha na kuifanya ikubalike kwa watu wanaohusika kimatumizi.Mambo muhimu katika usanifishajiwa lugha ni pamoja na kuangalia usahihi wake,kisarufi na kimatamshi.Hapo awali hatukuwa na na aina moja ya Kiswahili ambacho kilikuwa na maandishi ya aina na matamshi(lafudhi).Viswahili hivi vyote vilisambaa pwani ya Afrika mashariki ndivyo tunavyoviita Lahaja.Uwepo wa lahajanyingi za Kiswahili ndiyoiliyokuwa chanzo cha na haja  ya kuwa lugha moja ambayo ingetumiwa na kila msemaji.

Matatizo yaliyojitokeza katika kusanifisha ni kama yafuatayo;

Uhaba wa fedha,kipindi cha kusanifisha lugha ya Kiswahili wakoloni walikuwa na mitazamo tofauti kuhusu kukisanifisha Kiswahili kwani walikuwa na lengo la kukifanya kiweze kutoa huduma katika maeneo waliyokusudiwa,kwa vile hawakuwa na lengo la kukiendeleza Kiswahili walihofia kuwa na hadhi sawa na kiingereza  hivyo walitoa fedha kidogo mno kwaajili ya kuendeshea kamati mbali mbali na shughuli za usanifishaji.

Kutowashirikisha wazawa wa lugha,Kipindi cha kusanifisha lugha ya Kiswahili  shughuli zote za usanifishaji zilifanywa na wazungu matumizi ya baadhi ya maneno yalipewa kibali yalikuwa na kasoro,Mfano nje(inje),nge(nje).

Kutokukubalika kwa uteuzi wa Lahaja ya usanifishaji,Watu wengi hawakukubaliana na uteuzi wa lahaja ya kiunguja,Baadhi walidai kimombasa kingeteuliwa katika usanifishaji kutokana na historia yake ndefu kuliko kiunguja hivyo wataalamu kutoka Kenya (Mombasa)walipinga kuteuliwa kwa kiunguja.

Tatizo la maneno(msamiati),Kipindi cha usanifishaji kamati  ilianzisha maneno jinsi yanavyotamkwa na kuandikwa ni tofauti,wenyeji walilazimishwa kukubaliana na kuyatumia maneno hayo yaliyoundwa  katika kiswahili,Mfano mba(maandishi),mbu(maandishi)-(umbu)matamshi.

Uhaba wa vitabu vya kusoma,Vitabu vilivyotolewa na kamati ya usanifishaji vilikuwa vichache hivyo havikukidhi mahitaji ya watumiaji wa lugha ya Kiswahili.kutokana na uchache wa vitabu kazi ya usanifishaji ikawa ngumu sana.

Watu hawakuthamini machapisho ya Usananifishaji,watumiaji wengi wa Kiswahili hasa wazalendo wa lugha hii hawakuthamni machapisho yaaaaliyotolewa na kamat ya usanifishaji,kwasababu machapisho hayo yalikuwa na kasoro nyingi.Wazungu waligeuza sarufi ya lugha ya Kiswahili ikawa sawa nay a lugha ya kiingereza.Vile vile waliogopa Kiswahili kikisanifiwa zaidi kinaweza kuzaa lugha nyingine tofauti kabisa.Kiswahili hiki kiliiitwa Kiswahili cha Serikali (The standard Swahili) Hivyo wananchi waliona kama wameundiwa lugha ambayo waliiona  si sahihi.

Matumizi ya Kiswahili yalikuwa duni ukilinganisha na kiingereza, Maneno ya lugha ya kiingereza yalikuwa juu(yaani hali ya ubora na kiwango kizuri)lakini matumizi ya Kiswahili yalikuwa duni,kilipangiwa maeneo ya chini mfano kufundishia shule za msingi na vyuo vya ualimu wa shule za msingi,pia ilionekana kuwa Kiswahili ni lugha ya watu wa hali ya chini (makabwela) na kingereza kilipangiwa maeneo ya  juu kama mahakama kuu,vyuo,sekondari na n.k.

“Serikali baada ya uhuru ilijitahidi sana katika kukuza Kiswahili nchini Tanzania”Thibitisha kauli hiyo kwa kutoa mfano dhahiri (Necta 2006 swali la 1)

Maana ya kukuza

Baada ya uhuru mwaka 1961 serikali ya Tanzania ilichukua hatua tofauti tofauti za kukuza Kiswahili hili mwaka 1962 iliunda kamati maalum ya kuangalia uwezekano wa kiswahili katika shughuli rasmi za kiserikali na iliamuliwa Kiswahili kitumike Bungeni na shughuli zote za kiserikali.

Baadhi ya jitihada zilizochukuliwa ni:-

Kuteuliwa kwa lugha ya Taifa Kiswahili mwaka kiliteuliwa kuwa lugha ya mwaka 1963, mwaka 1964 kilianza kutumika katika Bunge na shughuli zote za kiserikali wizara za kiserikali zilihimizwa kutumia Kiswahili katika mawasiliano yote.

Kuundwa kwa vyombo vya kukuza na kueneza Kiswahili vyombo hivi zilisaidia sana kukuza na kueneza na kueneza Kiswahili mfano TUMI, UWAVITA, TUKI, BAKITA, TAKIKUKI NK.

Vyombo vya habari

Vyombo hivi vilitumika sana na kukuza na na kueneza Kiswahili baada ya uhuru mpaka sasa.Vyombo hivi vilijishughulisha na shuhuli zinazohusu kiswahili mfano, Radio, Magazeti, Televisheni. Kulikuwa na vyombo vya habari vya serikali na watu binafsi vyote vilitumia lugha ya Kiswahili kurusha matangazo yake na vipindi mbalimbali mfano Redio na televisheni, kulikuwa na redio ya taifa ambayo  kwa sasa inaitwa TBC.

DINI

Dini zote zilitumika za kiislamu na kikristo zilitumia lugha ya Kiswahili katika mahubiri yake na kuchangia kukuza na kueneza.

BIASHARA

Misafara ya biashara katika sehemu mbalimbali za nchi zilisaidia kukikuza na kukieneza hadi nchi za nje ya Tanzania.

Kampeni za kisiasa

Kampeni za kisiasa kama CCM, TANU zilisaidia sana ukuzaji na kueneza na vingine vyama vingi tangu mwaka 1992 zilipoanzishwa kutokana na zilipoanzishwa kutokana na kampeni za uchaguzi wa viongozi vyama cvya siasa na serikali zimechangia sana kukuza na kueneza Kiswahili kutokana na matumizi ya Kiswahili.

Utawala

Shughuli zote za utawala tangu mwaka 1963 kiswahili kilitumika katika shughuli zote za utawalahivyo zilisaidia sana kukua na mfano, maofisini, bungeni, mikutano ya serikali pia kilichaguliwa na serikali kuwa lugha rasmi.

Elimu ya watu wazima

Elimu hii ilianzishwa nchi nzima ikiwa imelenga wasiojua kusoma na kuandika,afya, ufundi,siasa na Kiswahili yalifunisha kwa Kiswahili kutokana program hii Kiswahili kilikuwa na kuenea na watu wengi waliweza kuzungumza, kusoma na kuandika.

Uchapishaji wa vitabu na majarida mbalimbali vilevile uchapishaji wa vitabu. Na majarija umechangia sana kukuza na kueneza Kiswahili kulikuwepo na vitabu vilivyochambua sarufi ya Kiswahili pamoja na fasihi ya Kiswahilipia majarida mbalimbali yalichapishwa mfano, mulika, zindiko jarida la Kiswahili nk. Vyote hivi vilisaidia kukuza.

Shughuli mbalimbali za utamaduni

Shughuli tofautofauti za kijamii zilisaidia kukuza hapa nchini hii ni kutokana na shughuli ambazo ziliwakatisha watu kwa kutumia Kiswahili kama lugha ya mawasiliano katika misibi, harusi, jando, nk. Shughuli hizi zilisaidia kukuza Kiswahili.

Sherehe mbalimbali za vyama

Mara nyingi zimeshangia kukua kwa Kiswahili kutokana na hotuba ambazo hutolewa kwa lugha ya Kiswahili viongozi hutumia Kiswahili kuhutubia wananchi mfano, siku ya muungano, sikukuu ya CCM, na siku ys uhuru wa Taifa nk.

a.   Jadili sababu za Kiswahili kuwa lugha ya taifa nchini Tanzania kuliko lugha nyingine za Tanzania (nect 2006) swali la 2

Lugha ya taifa

Ni ile lugha iliyochaguliwa kutumika katika taifa zima na inayoweza kutekeleza wajibu wa taifa.Lugha ya taifa inaweza kuwa kitambulisho cha taifa.

Lugha ya kibantu ni lugha za asili (makabila) mfano kisukuma, kipare, kigogo, kikurya nk.

Ili lugha ichaguliwe kuwa lugha ya taifa inahitaji kuwa na  sifa zinazohitajika ambazo Kiswahili kilikuwa nazo na lugha za makabila hazikuwa na sifa zote hizi.

Kiswahili kilikuwa kimeandikwa vya kutosha katika vitabu na magazeti mbalimbali

Mfano vitabu vya fasihi, sarufi, magazeti kama vile habari za pwani, kiongozi, ukulima wa siasa nk. Bali lugha za kibantu hazikuwa na magazeti yaliyoandikwa/kuchapwa kwa kibantu.

Kiswahili kilitumika kwa namna moja

Katika makabila mbalimbali kilitumika kwa namna inayofanana na hii ni kutokana na kufanyiwa usanifishaji kwa kutumia lahaja ya kiunguja.

Kiswahili kilikuwa na utamaduni wake,

Lugha hii ilikuwa na utamaduni wake asili haikutegemea kutokatamaduni nyingine.

Kiswahili kilikubaliwa kwa watanzania wote,

Wananchi au watumiaji walikubali Kiswahili kuwa lugha ya taifa lakini baadhi ya lugha za kibantu hazikukubaliwa na watumiaji.

Kilitumiwa na watu wengi

Kiswahili kilikuwa na watumiaji wengi kwa sababu watu walikuwa wanakijua kuongea na kusoma na kilikuwa chepesi tofauti na lugha za kibantu ambazo zilikuwa na watumiaji wachache.

Kilijitosheleza na mahitaji ya watu

Hii nayo sababu ilipelekea kuteuliwa kuwa lugha ya taifa kilitumika Nyanja zote kiuchumi, kisiasa,kielimu na kiutamaduni.

b.   Maneno ya lugha nyingine yanapoingizwa katika lugha ya Kiswahili yanakidumaza Kiswahili. Jadili kauli hii (nect 2007 swali la 1)

Wanaokataa wana mitazamo ifuatayo

Lugha yoyote ina tabia ya kukopa maneno kutoka katika lugha nyingine mfano Kiswahili kimekopa maneno kama ifuatavyo stati- shirt (kiingereza) nyonge - dhaifu (kiarabu) shule – schule (kijerumani) nk.

Zifuatazo ni hoja za kuthibitisha;

Kukua kwa lugha, kutokana na kukopa manenokutoka lugha nyingine lugha itajipatia msamiati ili lugha ikue inahitaji kujionezea mmsamiati.

Kujitosheleza kwa lugha na kukidhi mahitaji ya watumiaji, kwasbabu ya ongeko la msamiati watumiaji wa lugha watakidhi mahitaji ya lugha.

Pia lugha itajipatia istilahi mbalimbali mfano sayansi, kiuchumi, na kisiasa Ambayo itakidhi mahitaji katika Nyanja hizo hasa istilah za kisayansi ambazo dunia nzima inauratibu wa kutumia lugha moja ya kilatina lazima Kiswahili kufuata utaratibu huo.

Vilevile lugha itajipatia tafsiri mbalimbali kutoka katika lugha, maneno yaliyokopwa katika lugha

Wanaokubali wana mitazamo ifuatayo;

Kutotumia badhi ya misamiati ya Kiswahili baadhi ya watumiaji wa lugha hupenda kuchanganya maneno katika lugha mbili hasa wasomi mfano. Nina degree (badala ya shahada) ninafatilia job(kazi) nimekumiss(nimekukosa)nk.

Lugha inapokuwa na maneno mengi sana ya kukopa kiasi cha kupelekea kukopa kubadilika kwa kugha husika na kuwa kama lugha nyingine hali hiyo itadumaza lughaa hiyo na hatimaye kutumika kwa lugha ambayo maneno yake ni mengi mfano, waasisi wa dini ya kiislamu nghini Tanzania walikizidishia msamiati ya kiarabu katika lugha ya Kiswahili kuwa kama kiarabu.

12.“Tungo ni sentensi na sentensi ni tungo” kubali au kataa kwa kutoa sababu za kiutalamu juu ya usemi huo (NECTA 2005) swali la 5

Tungo ni matokeo ya kuweka na kupanga pamoja vipashio sahihi kwa lengo la kujenga vipashio vikubwa zaidi. Kuna ain nne (4) za tungo neno, kishazi, na sentensi

Sentensi ni kifungu cha maneno/neno chenye kiima na kiarifu ambacho hutoa taarifa kamili si kweli kwamba sentensi ni tungo na tungo ni sentensi kutokana na tofauti zifuatazo

Maana,tungo ni matokeo ya kupanga na kuweka pamoja vipashio sahihi ili kujenga vipashio vikubwa zaidi lakini sentensi ni kifungu cha maneno kuanzia neno moja na kuendelea chenye kiima na kiarifu na inatoa maana iliyokamili.

Aina, kuna aina nne za tungo ambazo nni neno, kirai, kishazi, na sentensi lakini sentensi ina aina nne ambazo ni sentensi shurutia, sahili, ambatano na changamano.

Si kila tungo inatoa maana kamili mfano kirai, kishazi tegemezi vinaposimama peke yake havileti maana lakini kila sentensi huleta maana kamili

Kuonesha hali mbalimbali si kila tungo huonesha hali mbalimbali mfano neno, kirai lakini sentensi huonesha hali mbalimbali mfano hali ya maulizo kushangaa, ombi, kuamuru

Muundo si kila tungo ina muundo wa kiima na kiarifu bali sentensi ina muundo wa kiima na kiarifu au muundo wa kirai nomino KN na kirai kitenzi (KT)

13. Kwa kutumia lugha onesha kazi tano (5) za mofimu “ku” (Necta 2007) swali la 5

Jibu

Mofimu ni kipashio kidgo kabisa cha kiisimu chenye maana ya kisarufi au ya kileksika, mofimu hujidhihirisha maana yake kwa kisarufi amabapo uundaji wa maneno unaambatanishwa na viambishi katika mzizi wa neno mfano lim- analim, a-na-cheza, tulisafir nk. Na katika maana ya kileksia kipashio hicho huwa ni sehemu ya neno ambalo haliambatanishwi na kiambishi linajitosheleza lenyewe mfano kaka, babu, maji, mbuzi nk.

Vilevile mofimu inasifa ya kutokugawanyika au kuvunja katika vipande bila kupoteza maana pia mzizi wa neno nao ni mofimu zifuatazo ni kazi za mofimu “ku”

Huonesha hali ya ukanushi katika njeo ya wakati uliopita ikiambatanishwa na pamoja viambishi kanushi kama vile si, ha

Yakinishi                  Kanushi

Mfano   Azizi alichelewa      -    Azizi ha-kuchelewa

Prisca alicheka       -    Prisca ha-kucheka

Inaonyesha kauli ya urejeshi mtenda/mtendwa

Mfano mazigo aliku – andika barua wewe

(mtendwa)

Felicia ha-kumwona kujibu (mtenda)

Inaonyesha njeo ya wakati uliopita

Mfano Zainab ha-ku-imba siku ya idd

Inaonyesha ngeli ya mahali (pa-mu-ku, ngeli 9)

Mfano Kuhali kwenu kunapendeza

Mahali kule kunavutia

Inanominisha vitenzi

Mfano cheza – kucheza

Imba – kuimba

Kuunda mzizi wa neno

Mfano Fatuma anapenda kula maandazi

Kinasaidia ujenzi wa silabi katika nomino

Mfano kuta, Kulwa

14.“Hivi leo matumizi ya Kiswahili ni makubwa ukilinganisha na yale yaliyomo kwenye kamusi ya Kiswahili sanifu .Thibitisha kauli hii kwa kutoa mifano hai. (1983)”(Necta 2004 swali la 9)

Maana ya matumizi ya Kiswahili na Kamusi

Kamusi ni kitabu cha orodha ya maneno yaliyopangwa kwa mujibu wa alfabeti pamoja na maana na maelezo yake. Kuna aina mbalimbali za kamusi; Lugha moja peke yake na kuna kamusi inayohusisha lugha mbili mfano Kiswahili – kiingereza.

Hivi leo matumizi ya Kiswahili ni makubwa tangu mwaka 1983 kamusi iliyoandikwa kipindi hicho mpaka sasa kuna vipindi mbalimbali tumepitia vyenye matukio mbalimbali hivyo kila tukio huwa lina msamiati mipya inayoibuka na kuongezeka kwa maneno mapya ambapo awali hayakuwepo kwenye kamusi iliyokwisha tolewa/andikwa. Baadhi ya maneno yanayoibuka husanifiwa na vyombo husika vya Kiswahili na kuwa lugha sanifu.

Vile vile kuna istilahi za maneno ambazo huhitajika kuundwa kutokana na ongezeko la sayansi na teknologia na kupitia vipindi mbalimbali vyenye matukio tofauti tofauti hivyo hulazimu hubadilika kutokana na historia huwa ni tofauti na kipindi kingine.

Tangu mwaka 1983 kuna matukio ambayo tumepitia kama vile wakati wa ulegezaji wa masharti ya biashara nchini, wakati wa mfumo wa vyama vingi.

Kipindi cha ulegezaji wa masharti ya biashara nchini baadhi ya maneno yalizuka na kuanza kutumika katika jamii ambayo hawali hayakuwepo kwenye kamusi ya mwaka 1983. Mfano utandawazi, uwekezaji vitega uchumi, ubinafsishaji n.k

Kipindi cha mfumo wa vyama vingi nchini mwaka 1992 hadi leo. Pia kuna maneno mapya yaliyojitokeza ambayo awali hayakuandikwa kwenye kamusi ya 1983 mfano mkereketwa, mfurukutwa, mpambe, ngangari na hivyo ongezeko la matumizi ya Kiswahili sasa ni kubwa ukilinganisha na mwaka 1983.

15.Fafanua dhana ya kiunganishi huru kwa kutumia mifano dhihirisha tofauti kati ya kiunganishi huru na aina nyingine ya ya kiunganishi.

Viunganishi ni maneno, kikundi cha amneno au kiambishi chenye kuunganisha maneno, kirai, kishazi, au sentensi.

Dhima ya kiunganishi ni kuunga vipashio viwili au zaidi vyenye hadhi sawa na kisarufi.

Viunganishi huru.

Ni viunganishi vinavyosimama pekee katika tungo katikati ya vipashio vinavyoungana japokuwa baadhi ya kiunganishi huweza kutoka kabla ya vipashio vinavyoungwa.

Mfano.     Nilitembea hata nikachoka

Hata ukiniimbia sitakubali

Tofauti ya kiunganishi huru na aina nyingine ya kiunganishi

i.  kiunganishi huru huonyesha nyongeza

mfano

Baba na mama wamekwenda shambani.

ii.Viunganishi huru huonyesha sababu

Mfano

Juma alipigwa kwa sababu alitoroka

Kwa vile nimerusiwa nitarejea nyumbani.

iii.                Viunganishi huru huonyesha utenzi au chaguo.

Mfano          Sitaki pilau wala ndizi

Utamwandikia barua ama utampigia simu

iv.                Viunganishi huru huonyesha ulinganishi au unyume

Mfano          Juma alikuwa Maskini ingawa aliikuwa mchezaji

Pamoja na elimu yake musa hakuwa na huruma.

v.Viunganishi huru huonyesha wakati

Mfano          Sara alitoroka kisha Haruna akamfuata

Tulisafiri mpaka Tanga badaye tukaelekea Mombasa.

vi.                Viunganishi huru huonyesha mashrti.

Mfano          Kama unataka kufaulu soma kwa bidii.

Mahindi yatastawi endapo utawekea mbolea.

16.Tofauti kati yakiambishi awali na kiambishi tamati

a)                  Viambishi awali ni viambishi ambavyo huwekwa kabla ya mzizi wa neno. Na kwa kawaida hutokea upande wa kushoto wa mzizi.

Mfano: Anaimba

A-na – viambishi awali

Imb – mzizi wa neno

A – kiambishi tamati

a)   Viambishi tamati ni viambishi ambavyo hupachikwa ndani baada ya mzizi     wa neno.

Mfano. Anacheza

A-na – viambishi awali

Chez-mzizi wa neno

a-      Kiambishi tamati

17.“Mofimu huru zina hadhi ya neno” fafanua husemi huu kwa kutumia sentensi tano (5) tofauti.

Mofimu huru ni mofimu ambazo huundwa kwa umbo linalojitosheleza kimaana.

Mfano

i.                    Lilian ni mwanafunzi wa shule ya sekondari tegeta.

     N

ii.                  Mtoto mdogo analia

                            V

iii.                Isaya na pascal wanaimba

                         U

iv.                Mungu anasema samehe mara saba sabini.

                                             T

v.                  Simu i mezani.

                        t

19.Wewe kama afisa manunuzi. Andika barua kwa mfanya biashara mashuhuri wilayani kwenu kuhusu agizo la bidhaa.

                                                                        WILAYA YA KASULU

                                                                        S.L.P 3456,

                                                                        KIGOMA

                                                                       13/8/2014

ELICIA BOOK SHOP

S.L.P 4784

DAR ES SALAAM

                Ndugu;

                            YAH: AGIZO LA BIDHAA

Mimi ni Afisa mnunuzu wa bidhaa mbalimbali, tafadhari naomba uniletee bidhaa zifuatazo.

i.                    Vitabu vya Kiswahili kidato cha 5-6  20@15000

ii.                  Vitabu vya phsics (oxford book 3) 30 @12000

iii.                Vitabu vya geography (oxford book 3-5) 50 @ 15000

iv.                Counter book (quire 3) 50 @ 3000

v.                  Vitabu vya history (oxford book 5-6) 40 @ 2000

Ninaambatanisha pamoja na hundi ya shilingi Milioni mbili 2,000,000/= ambayo ni gharama ya ununuzi pamoja na usafirishaji, Ninaomba bidhaa hizo zitumwe kwenye basi la “ulakozi trans”.

                     Wako katika kazi,

                   PRAXCEDA PROTAS

                    AFISA MNUNUZI.

20. Mofimu tegemezi zina kazi nyingi katika neno.

Taja kazi  (tano) 5 na uzielezee kwa kutumia Mfano.

Mofimu Tegemezi ni mofimu ambazo hufungamana na mofimu zingine na hazijitosherezi katika maana hutegemeana ili kueleza dhamira iliyokusudiwa.

i.                    Mofimu tegemezi huonyesha njeo/wakati

Mfano.  Nitaimba

ii.                  Mofimu tegemezi huonyesha urejeshi

Mfano. Mtoto aliyeanguka

iii.                Mofimu tegemezi huonyesha ukanushi.

Nimesoma – Sijasoma

iv.                Mofimu tagemezi huonyesha nafsi

Mfano. Nimekuona – Nafsi ya pili umoja ‘mtendwa’

v.                  Mofimu tegemezi huonyesha hali mbalimbali

Mfano.  Ukija utamkuta – masharti.

21. Eleza tofauti tano za barua ya kindugu (kirafiki) na barua rasmi (kikazi)

Barua ya kindugu ni barua ya inayoandikwa kwa ajili ya kusalimiana, kutoa shukrani nk.

Wakati barua ya kikazi ni barua inayoandikwa kwa ajili ya kuomba kazi, kuagiza vifaa, kumwalika kiongozi, kuomba ruhusa na mengineyo.

Barua ya kirafiki huwa na anwani moja ya maandishi tu. Wakati barua rasmi (kikazi) huwa na anwani mbili, anwani ya mwandishi na mwandikiwa.

Barua ya kirafiki (kindugu) huwa haina kumbukumbu namba wakati barua rasmi (kikazi) huwa na kumbukumbu namba ya mwandikiwa.

Barua ya kirafiki (kindugu)huwa haina kichwa cha habari wakati barua rasmi (kikazi) huwa n a kichwa cha habari kuhusu jambo Fulani. Mfano Kuomba kazi

Barua ya kirafiki (kindugu) huanza na salaam wakati barua ya kikazi (rasmi) huwa aina salamu.

Barua ya kirafiki (kindugu) haina sahihi ya mwandishi wakati barua ya kikazi huwa na sahihi ya mwandishi.

22. Fafanua misemo ifuatayo.

i.                    Mungu si athumani

ii.                  Kata mzizi wa fitina

iii.                Mtu kidole

iv.                Kondoo si mali

v.                  Kuiba kauli

Mungu si athumani

Maana yake Mungu ni Mungu si mwanadamu umuhimu wa msemo huu ni kwamba. Mungu hatendi kama mwanadamu.

Kata mzizi wa fitina

Maana yake ni kuondoa chanzo cha ubaya au fitina umuhimu wa msemo huu ni kuondoa chanzo au mzizi.

Mtu kidole

Maana yake mtu hatambuliki kwa kunyoshea kidole, umuhimu wa msemo huu ni kwamba hutambulika kwa mazuri na mabaya.

          Kondoo si mali.

Maana yake ni kumdharau mtu au kumshusha thamani/hadhi, umuhimu wa msemo huu, tusimdharau mtu wala kumshusha thamani.

       Kuiba kauli

Maana yake ni kuchangia jambo lisilokuhusu. Msemo huu unatufundisha kuwa tusifuatilie mambo yasiyotuhusu.

23. . Kwa kutumia sentensi; Onyesha maana ya kila neno kwa maneno yafuatayo.

AU

Maneno yafuatayo ni tata kwa kila neno tunga sentensi zenye maana zaidi ya moja.(Necta 2004 swali 7 na Necta 2006 swali la 7)

a. Kata

Ø  Ni kitendo cha kugawa kitu katika vipande kadhaa.

Ø  Ni eneo Fulani la kijografia

b.Panda

Ø  Kufukia mbegu ardhini.

Ø  Kukwea mlima au mti.

c. Paa

Ø  Sehemu ya juu ya nyumba

Ø  Mnyama wa porini anaye fanana na mbuzi.

Ø  Enda juu.

d.      Kamba

Ø  Aina ya samaki

Ø  Uzi unaotokana na nailoni unaotumika kufungia kitu.

e. Mbuzi

Ø  Ni mnyama wa kufugwa

Ø  Kifaa cha kukunia nazi

f. Nyanya

Ø  Ni kiungo.

Ø  Mzazi wa kike wa baba au mama

g.Kima

Ø  Ni mnyama jamii ya nyani.

Ø  Ni kipimo

h.Kifaru

Ø  Kifaa cha vita

Ø  Mnyama wa porini

i.  Juma

Ø  Ni jina (nomino)

Ø  Jumla ya siku saba

j.  Shinda

Ø  Faulu/fanikiwa

Ø  Kaa mahari kwa muda mrefu.

k.Tupa

Ø  Kifaa cha kunolea

Ø  Rusha kitu mbali

l.  Meza

Ø  Samani

Ø  Kitendo cha kutia kitu kinywani.

m.    Ua

Ø  Kitendo cha kutoa/kuondoa uhai kwa mtu au mnyama

Ø  Pambo

n.Kaa

Ø Kipande cha moto

Ø Kuweka makalio chini

Ø Mdudu wa majini/nchi kavu

o.                  Jiko

Ø  Mahali/kifaa cha kupikia

Ø  Mke

p.                  Kanda

Ø    Eneo Fulani lenye misingi ya kisiasa na kijamii

Ø    Kitendo cha kuchanganya unga na maji ili kutengeneza bonge la maandazi, chapati nk.

q.      Mama

Ø      Mzazi wa kike

Ø  Jinsia ya kike.

r.  Koo

Ø  Sehemu ya mwili wa binadamu

Ø  Chimbuko la udugu

s. Kibibi

Ø  Kufanya mambo kizee.

Ø  ………………………………………………

t.  shuka

…………………………………………

u.Wali

Ø  Wasichana waliowekwa ndani kwa ajili ya mafunzo.

Ø  Chakula cha wanga kinachotokana na mpunga.

24. Unganisha tungo zifuatazo kwa kutumia o-rejeshi

(nectar 2013 swali la 4)

O-REJESHI

Ni kiambishi kinachotumiwa kurejelea kwenye nomino ambayo huwa imetajwa kabla ya kitenzi chenyewe kutajwa.viambishi hivi ndivyo vinavyosababisha utegemezi katika sentensi.

Utegemezi ni hali ya kipashio kimoja kutegemea kipashio kingine.

O-rejeshi ni viambishi rejeshi vinavyotaja mtenda, mtendwa, mtendewa, wakati,hali au sababu kama mazingira ya kutokea jambo Fulani au jingine.

MAZINGIRA YA UTOKEAJI WA O-REJESHI

O-rejeshi hutokea katika mazingira mbalimbali ya neno. Huweza kutokea katikati,mwishoni au katika mzizi wa “AMBA”. mazingira hayo ni kama yafuatayo.

a. Kirejeshi kinachopachikwa katikati

Hapa huwa ni O-rejeshi ambayo huambikwa katikati ya viambishi awali kadhaa na mzizi wa kitenzi. Huwa na muundo wa: Awali+Rejeshi+Mzizi.

Mfano.                Mwalimu aliyesafiri jana amerudi leo

Kisu kilichopotea jana kimeonekana leo.

Nguo iliyochanika imetupwa

b.O-rejeshi  inayopachikwa mwishoni

Hapa huwa na kilejeshi ambacho hupachikwa mwishoni mwa kitenzi. Muundo wake huwa.

Kitenzi+Rejeshi. Viambishi hudokeza mazoea

Mfano.              Samba aungurumaye ni mkali

Jino liumalo hung’olewa.

c. O-rejeshi hupachikwa kwenye mzizi wa AMBA

Umbo la AMBA hupachikwa kirejeshi mwishoni na kuwa na muundo wa AMBA+Rejeshi.

Iwapo mzizi wa AMBA umetumika, kirejeshi huweza kutokea mwishoni tu mwa mzizi huu na hakiwezi kurudiwa tena katika kitenzi kingine.

Mfano,          Kitabu ambacho umesoma kimechanika

Juma amepata adhabu ambayo haiwezi

Mtoto ambaye hatafaulu hatapewa zawadi

Unganisha tungo zifuatazo kwa kutumia O-rejeshi.

a.       Mafisadi wamekamatwa. Mafisadi wamefikishwa mahakamani.

Mfisadi waliokamatwa wamefikishwa mahakamani.

b.      Kitabu kimenunuliwa. Kitabu kipo madukani.

Kitabu kilichonunuliwa kipo kabatini.

c.       Mfadhili amepatikana. Mfadhili mkarimu sana

Mfadhili aliyepatikana ni mkarimu sana.

Eleza maana ya Istilahi zifuatazo

i.  Esperanto

ii.Pijini

iii.                Lahaja

Jibu

a.      Esperanto

Ni lugha sesere iliyoundwa na binadamu lugha hiyo ilikusudiwa kutumika kama lugha ya pili ya kimataifa huko ulaya.

b.      Pijini

Ni lugha inatozuka baada ya makundi mawili au zaidi kukutana kila moja likizungumza lugha yake. Ili waweze kuwasiliana, kila moja katika makundi hayo hujaribu kurahisisha muundo wa lugha na sarufi yake, msamiati n.k. Ili kupata lugha rahisi itakayowezesha kuwasiliana. Lugha ambayo huzuka huitwa pijini.

c.       Lahaja

Ni tofauti ndogondogo zinazojitokeza katika lugha kuu yenye asili moja. Tofauti hizo zipo katika matamshi (lafudhi),maumbo au matumizi ya maneno

AU

Ni upashanaji wa habari kwa kutumia ishara au sauti za nasibu unaotumiwa na kikundi Fulani cha watu.

Vitenzi vya Kiswahili vina tabia yake. Kwa kutumia mifano ya sentensi tano (5). Onyesha tabia tano (5) za vitenzi.

Jibu

Vitenzi ni aina ya neno linalotoa taarifa juu ya tendo linalofanyika au linalotendwa na kiumbe au kitu.

AU

Ni neno linaloeleza jambo lililotendwa au jambo lililotendeka. Kitenzi au vitenzi huarifu tendo linalofanyika au linalofanywa na mnyama, mtu au kiumbe chochote kinachoweza kutenda jambo kama vile.:

Soma, imba, kimbia, andika, sikiliza, kula, kunywa, lala, uliza, amuru nk.

Vitendo vya Kiswahili havisimami pekee vinapotumiwa katika tungo, bali huambatana na viwakilishi vingine vyenye kuwakilisha mtenda wa tendo au mtenda.huambishwa pia viambishi vyenye kuonyesha wakati tendo linapofanyika kama vile:

Dada            a-na-soma

Watoto         wa-na-ruka

AINA ZA VITENZI

                    i.            Kitenzi kikuu (T)

Ni kitenzi ambacho kinaweza kujitokezapekee katika sentensi.

AU

Ni vile ambavyo hubeba ujumbe muhimu wa kiarifu cha sentensi. Kitenzi kikuu lazima kiwepo katika sentensi, kwani ndicho hubeba maana ya kimsingi ya sentensi. Huitwa kitenzi kikuu hasa kinapoandamana na kitenzi kisaidizi.

Mfano

Mchezaji anacheza mpira

T

Mary anaimba nyimbo

T

Anna anaandika barua

T

                  ii.            Vitenzi visaidizi (TS)

Ni vitenzi ambavyo hutoa taarifa ya kusaidia kitenzi kikuu. Hutoa kama  vile uwezekano, wakati hali n.k. Vitenzi visaidizi daima hutumika pamoja na vitenzi vikuu, ndivyo vinavyobeba viambishi vya wakati.

Mfano              Mtoto alikuwa anacheza mpira

TS          T

Juma amewahi kunitembelea mara moja

TS               T

Sisi tutakuwa tumelala

TS           T

                iii.            Vitenzi vishirikishi

Ni vitenzi ambavyo hufanya kazi ya kuunga sehemu mbili za sentensi

Hushirikisha kitu kitabia, kihali na kimazingira. Sehemu ya kiarifu, yaani iliyo na kitenzi si kamilifu

Mfano:

Juma ni Daktari

Mtoto si mgonjwa

Vitenzi vya Kiswahili vina tabia zifuatazo.

i.                    Kuonyesha wakati tendo linapofanyika

Mfano

A-na-lima       wakati uliopo

A-li-lima         wakati uliopita

A-ta-lima        wakati ujao

ii.                  Kuonyesha hali ya tendo

Mfano:

A-na-lima - hali ya kuendelea kwa tendo

Hu-lima - hali ya mazoea

A-me-lima - hali timilifu

A-nge-lima - hali ya mashart

iii.                Kuonyesha nafsi

Mfano

Ni-na-lima. Tu-na-lima. Nafsi ya kwanza

U-na-lima. M-na-lima. Nafsi ya pili

A-na-li-ma. Wa-na-lima. Nafsi ya tatu.

iv.                Kuonyesha hali mbalimbali za tendo.

Mfano

Baba analima shamba

Lima - kutenda

Limwa - kutendwa

Limiwa  - kutendewa

Limika - kutendeka

v.                  Kuonyesha urejeshi wa mtenda/mtendwa/mtendewa.

Mfano

Mwanafunzi anayesoma ni mwelevu (mtenda)

Mwalimu amempiga mwanafunzi mtoro (mtendwa)

Kwa kutumia mifano dhihirisha, fafanua dhana zifuatazo (nectar 2012 swali la 3)

A.    KIIMA (K)

Ni sehemu katika sentensi ambayo hujaza nafasi ya mtenda au mtendewa jambo linaloelezwa. Katika sentensi kiima hutokea kushoto mwa kitenzi

Mfano

Baba/amempiga mtoto

K

Mtoto amepigwa na Baba

K

Vipashio vya kiima

Kiima huundwa na vipashio vifuatazo:-

i.                    Nomino peke yake (N)

Mfano

Mtoto /anacheza mpira.

N

Daktari/anamtibu mgonjwa

K

ii.                  Nomino, kiunganishi na nomino (N+U+N)

Baba na mama /wanalima shamba.

K

Kaka na dada wanacheza

K

iii.                Nomino na kivumishi (N+V)

Mfano

Watoto wote/ ni wagonjwa.

K

Wakulima wote/ wameondoka.

K

iv.                Kivumishi na nomino

(V+N)

Mfano

Yule mtoto/ ni mlevi

K

Kile kipini /ni cha dhahabu

K

v.                  Kiwakilishi peke yake

Mfano,

Wangapi/wamesafiri leo

K

Wewe/huna matatizo

K

vi.                Kiwakilishi na kivumishi

Mfano.

Vile vyao/vilivyookotwa kule

K

Zile zingine/zilikuwa imara

K

B.     CHANZO (CH)

Ni neno au kikundi cha maneno kinachojaza nafasi ya kielezi katika tungo. Chagizo huweza kutokea mara baada ya kitenzi kikuu au baada ya kishamirisho.

Mfano:-

Mama ansoma kitabu polepole

Ch

Mtoto anacheza vizuri sana

Ch

SIFA ZA CHAGIZO

i.                    Chagizo kwa kawaidahuwa ni kielezi au kirai kielezi au kirai kihusishi ambacho kinafanya kazi kama kielezi

Mfano

Mary anaonekana mnyonge mno

Ch

ii.                  Hutumika kufafanua kitenzi/kivumishi/kielezi.

Mfano.

Mbwa hukimbia  haraka sana

Ch

C.    SHAMIRISHO

Ni jina au kikundi jina kinachojaza nafasi ya mtendwa katika sentensi.

Shamilisho hutokea baada ya kitenzi kikuu au baada ya kitenzi kishirikishi

Mfano

Juma analima shamba letu

D.    UTOHOAJI

Ni kulichukua neno kulifanyia marekebisho Fulani na kulitumia ili liendane na kanuni na taratibu zilizoko katika lugha husika

Mfano.

Shirt - shati

Skirt – sketi

Cake – keki

E.     URUDUFISHAJI

Ni hali ya kurudia rudia neno ili kuunda neno linguine

Mfano

Pole – polepole

Kimya – kimyakimya

Moja ya sifa za sentensi za Kiswahili ni kuonyesha hali mbalimbali. Fafanua kwa hoja tano (5) ukitoa mifano kwa kila moja (mock 2014-dar swali la 5)

i.          Hali ya kuendelea kwa tendo.

Mfano

Alifika shuleni akilia.

ii.            Hali ya masharti

Mfano

Mwanafunzi akisoma atafaulu mtihani.

               iii.      Hali timilifu

                         Mfano

                   Neema amekula chakula

            iv.Hali ya kuamuru

             Mfano

             Nenda

Eleza njia zilizotumika kuunda kila moja ya maneno haya.(mock 2014 dar swali la )

a.      UDA

Ufipishaji au kufupisha kikundi cha maneno. Silabi kutoka katika baadhi ya maneno ya kikundi huchaguliwa ili kupata neno moja/jipya

Usafiri  Dar es salaam

b.      UGILIGILI

Kuchukua maneno. Maneno huchukuliwa kutoka makabila mbalimbali ya kibantu. Ugiligili (kimiminika) kinyakyusa.

c.       ASKARIKANZU

Miambatano au kuambatisha maneno. Ni kuweka pamoja maneno mawili au zaidi ili kupata neno jipya.

Askari + kanzu= askarikanzu.

d.      MAREHEMU

Utoaji au kutohoa maneno.

Ni kulichukua neno kutoka lugha nyingine (ya kigeni ) na kufanyiwa marekebisho ya kisarufi na kutumika katika lugha husika.

Marehemu – Almarhum (kiarabu)

e.       UMEME

Kutafsiri neno.

Ni kulipa maana neno kama linaloelezwa katika kamusi.

Electric – umeme.

Kwa kutumia tungo kati ya zifuatazo. Onyesha kivumishi kisha bainisha aina ya kivumishi husika (nectar 2011 swali la 4)

a.       Kikombe cha kaka kimevunjika

Cha kaka – kivumishi cha

A – unganifu

b.      Wachezaji wenu wanatafuta mpira.

Wenu – kivumishi kishirikishi

c.       Msichana mrembo amejikwatua

Mrembo – kivumishi cha sifa

d.      Viatu vyote vimechafuka

Vyote kivumishi cha pekee

e.       Wanafunzi wachache wamenunua vitabu

Wachache – kivumishi cha idadi

Bainisha kauli zinazowakilishwa na vitenzi vilivyotumika katika katika sentensi zifuatazo.(nectar 2013 swali la 5).

a.       Refa alichezesha mechi vizuri

Kauli ya kutendesha.

b.      Pili amevunjwa mguu

Kauli ya kutendwa

c.       Wanafunzi wanasomeana kitabu

Kauli ya kutendana

d.      Mafuta yamemwagika

Kauli ya kutendeka

Kwa kutumia mifano taja miundo mitano ya kirai nomino (KN) (nectar 2012 swali la 7)

Ni aina ya kirai ambacho hufanya kazi kama nomino. Neno kuu la kirai nomino ni nomino au kiwakilishi cha nomino kinaundwa na:-

i.                    Nomino peke yake

Mfano Chakula kinapikwa

KN

ii.                  Kiwakilishi peke yake

Mfano

Wao wataondoka kesho mchana

KN

Chako kimepotea kabisa

KN

iii.                Nomino, kiunganishi na nomino

Baba na mama wanapika

KN

Neema na Baraka wamesafiri

KN

iv.                Kiwakilishi na kivumishi

Mfano Vile vyao viliokotwa kule

KN

Wengi wao hawapendi ngoma za asili.

KN

v.                  Kivumishi na nomino

Kile kiti kinapendeza

KN

Maneno huweza kubadilika kutoka aina moja na kuwa nyingine” Dhihirisha kauli hii kwa kubadili maneno yafuatayo kwa kuzingatia maneno yalioko kwenye mabano (nectar 2012 swali la 4)

a.       Mkono (badili kuwa kielezi)

Mkononi

b.      Kwenda (badili kuwa nomino)

Mwendo

c.       Bora (badili kuwa kitenzi)

Ubora

d.      Ogopa (badili kuwa kivumishi)

Mwoga

e.       Mzazi (badili kuwa kitenzi)

Mlezi

f.       Bisha (badili kuwa kivumishi)

Mbishi

g.      Refu (badili kuwa kitenzi)

Ndefu/urefu

h.      Linda (badili kuwa nomino)

Lindo

i.        Kabati (badili kuwa kielezi)

Kabatini

j.        Uguza (badili kuwa nomino)

Muuguzi

Eleza maana ya dhana zifuatazo kama zinavyotumika katika kamusi.

i.                    Matini

Ni sehemu ya vidakizo vyote vya kamusi husika kuanzia herufi za alfabeti a – z

ii.                  Kidahizo

Ni neno lolote linaloingizwa katika kamusi na kupewa fasihi yake.

iii.                Sherehe

Ni taarifa ambazo huingizwa mwishoni mwa kitabu kama kiambatanisho.

iv.                Kitomeo

Ni aya ndogo katika kamusi zenye vidakizo na maana yake.

Wakilisha

Fanya kitu kwa niaba ya mtu mwingine.

Mfano

Yohana alimwakilisha baba yake kwenye harusi ya dada yake.

Wasilisha

Ni kitendo cha kupeleka kitu/vitu.

Mfano

Mwalimu wa zamu aliwasilisha Orodha ya mahudhulio ya wanafunzi.

Kodi

Ni kulipa ushuru au kitu ……………………

Mfano:-

Mamlaka ya mapato imekusanya kodi katika maduka ya mtaa wa wazo.

Kodisha

Ni kitendo cha kumpa mtu kitu atumie kwa malipo.

Mfano

Neema amekodisha ukumbi wa home boys.

Kula

Ni kitendo cha kuweka kitu mdomoni na kukimeza.

Mfano

Babu anakula chakula.

Kura

Ni kitendo cha kumchagua mtu ili ashike wadhifa Fulani (uongozi Fulani) kwa kuandika karatasi ya siri au kunyoosha mkono.

Mfano

Wanakijiji walipiga kura ili kumchagua mwenyekiti wao.

Baada

Ni kitendo kinachotarajiwa kufanyika (matarajio)

Mfano

Nitakuja baada ya kumaliza kula chakula cha mchana.

Badala

Niaba ya kitu Fulani.

Mfano

Nilienda arusini badala ya baba.

Onesha

Kueleza uelekeo Fulani

Mfano …………………

Onyesha ……………..

Kwa kutumia mifano. Fafanua dhana zifuatazo kama zinavyotumika katika fasihi (nectar 2013 swali la 11).

a.      Tashibiha

Ni tamathali inayounganisha vitu kwa kutumia viunganishi kama vile mfano wa, mithili ya, kana kwamba, sawa na, nk.

Mfano

Juma ni mweupe kama vyeta.

Saimon alifoka kwa hasira mithili ya samba.

b.      Takriri

Ni kurudiarudia maneno kwenye sentensi au kwenye usemi ambayo nia yake ni kusisitiza

Mfano

Neema ni mwembambamwembamba sana.

c.       Sitiari

Ni tamathali inatolinganisha matendo, vitu au tabia ya vitu vyenye maumbile tofauti bila viunganishi.

Mfano

Askari Yule ni samba

Nywele za mary ni chafu

d.      Tashihisi

Ni tamathali ambayo vitu visivyo na sifa walizonazo watu hupewa sifa hizo.

Mfano

Majani yote porini yalishangilia kwa vigelegele.

Manyunyu ya mvua hatimaye yaliimba wimbo kwa furaha.

e.       Tanakari sauti

Ni mbinu ya kuiga sauti ya milio mbalimbali. Milio hii ni ya wanyama, magari, vitu, nk.

Mfano

Alianguka chini pu!

Alitumbukia majini chubwi!

f.       Tafsida

Ni tamathali/mbinu ya kupunguza ukali wa maneno au matusi katika usemi.

Mfano

Naenda jikoni na wala si kupika.

Amejifungua badala ya amezaa

Vishazi tegemezi hufanya kazi ya vivumishi viwapo katika tungo. Onyesha ukweli wa kauli hito kwa kutumia mfano mine (4) ya sentensi.

Vishazi Tegemezi (K/TG)

Ni kishazi kinachotawaliwa na kitenzi kisaidizi, ambacho muundo wake hukifanya kutegemea kitenzi cha kishazi huru ili kuweza kutoa ujumbe uliokusudiwa kishazi tegemezi peke yake hakitoi ujumbe unaojitosheleza.

Mfano

Kitabu kilichopotea juzi

Mwanafunzi anayesoma sana.

Kishazi tegemezi cha weza kutoa maana kamili kinapoandamana na kishazi huru

Mfano

Kitabu kilichopotea juzi kimepatikana leo.

K/TG/V

Mwanafunzi anayesoma sana amefaulu.

K/TG/V

Hali hii tegemezi inakinyima kishazi tegemezi hadhi ya kuwa sentensi.

Vishazi tegemezi namana vinavyofanya kazi kama vivumishi.pale vinapotokea na nomino inayovumishwa

Mfano

a. Kiti kilichopotea jana kimeonekana

K/TG

b.Uzi ulionunuliwa jana haufai kabisa

K/TG

Pale visipotokea na nomino inayovumishwa

c. Uliyemwona jana anaondoka kesho asubuhi

K/TS

d.      Aliyekuwa katibu kata wetu amehama

K/TS

Huku ukitumia mfano mmoja mmoja, taja sifa nne za kishazi tegemezi.

Kishazi tegemezi, ni kishazi ambacho muundo wake hukifanya kutegemea kitenzi cha kishazi huru ili kuweza kutoa ujumbe uliokusudiwa.

Sifa za kishazi tegemezi.

i.                    Kishazi tegemezi hakiwezi kutoa maana kamili kama hakikuambatana na kishazi huru.

Mfano Mtoto aliyekuja jana.

ii.                  Kishazi tegemezi kinaweza kikafutwa katika sentensi bila kuharibu maana kamili ya sentensi.

Mfano. Mwalimu aliyefundisha jana ni mkarimu.

iii.                Kishazi tegemezi kinaweza kutanguliwa na kufuatwa na kishazi huru.

Mfano Nilimwona Tina nilipokuwa kanisani

Nilipokuwa kanisani nilimwona Tina

iv.                Kishazi tegemezi kinaweza kutambulika kwa kuwa na viambishi rejeshi vinavyoambatanishwa katika vitenzi.

Mfano Kitabu kilichopotea jana kimeonekana

v.                  Kishazi tegemezi kinaweza kutambulika kwa kuwepo vivumishi tegemezi kama vile ingawa, kwamba.

Mfano. Mwalimu amesema kwamba wanafunzi wengi hawana nidhamu.

Fafanua dhima ya viambishi vilivyopigiwa mstari katika vitenzi vifuatavyo.

a.       Anacheza

Kuonyesha njeo ya wakati uliopita.

b.      Tumelima

Kuonyesha kauli ya kutenda

c.       Aliyekukumbuka

Kuonyesha urejeshi

d.      Wangelisoma

Kuonyesha masharti

Kama mtaalamu wa lugha ya Kiswahili. Onyesha makosa ya kimantiki na ya kisarufi yanayosababishwa na wazungumzaji wa lugha hiyo,

i.                    Makosa ya kisarufi

a.      Matamshi

b.       

Watu wengi hushindwa kutamka baadhi ya sauti za Kiswahili.

Mfano. Wakurya hutumia ‘r’ badala ya ‘l’

Naenda kurara badala ya kulala

ii.                  Makosa ya msamiati

Baadhi huchanganya msamiati wakati wa kuzungumza. Watu wengi huchanganya neno mazingira na mazingira

Mfano. Mazingira ya hapa ni machafu hii sio sahihi.

Mazingira ya hapa ni machafu hii ndio sahihi.

Jack amenenepa sana hii sio sahihi.

Jack amenenepa sana hii ndio sahihi.

iii.                Makosa ya kimuundo

Kwa kawaida sentensi za Kiswahili huanza na nomino ya mtenda au mtenda na kufuatiwa na kitenzi.

Mfano. Eva anaandika vizuri.

Mzungumzaji asiyefuata kanuni ya mpangilio wa                  maneno anaweza kusema. Vizuri anaandika Eva.

iv.                Makosa ya kuongeza vitamkwa

Mfano. Amekwendaga  - Amekwenda

Hapendagi – hapendi

Mtoto msafi – mtoto safi

v.               Makosa ya kimantiki

Mantiki ni utaratibu mzuri wa kufikiri. Makosa ya kimantiki ni yale yanayoonyeshwa kukosekana kwa utaratibu wa fikra. Makosa ya kimantiki yanatokana na upofu wa mawazo ya mzungumzaji.

Usimwage kuku kwenye mchele wengi

Usimwage mchele kwenye kuku wengi.

Mfupa hauna ulimi.

Ulimi hauna mfupa.

Kwa kutumia mifano ya lugha  ya Kiswahili,taja sababu 5 za Utata katika mawasiliano.(Necta 2012 swali 6)

AU

Maneno au tungo za Kiswahili zisipotumiwa kwa umakini zinaweza kueleweka hivi au vile na hivyo zinaweza kupotosha lengo la Mzungumzaji,Fafanua sababu tano(5) za kutoeleweka kwa maneno au tungo  kwa mifano dhahiri.

Utata ni hali ya neno au sentensi kuwa na maana zaidi ya moja.

Mfano

Neno “Barabara” lina maana zifuatazo,

Ø  Ni njia ipitawayo na magari na binadamu.

Ø  Sawasawa,au hakuna dosari.

Neno “Paa”lina maana zifuatazo;

Ø  Mnyama anayefanana na mbuzi

Mfano;Paa ni mnyama mwenye pembe ndefu

Ø  Enda juu au kwea angani

Mfano;Mwewe ni ndege anayepaa juu sana

Ø  Ni sehemu ya juu ya nyumba

Mfano;Paa la nyumba ya shule limeezuliwa.

Utata wa Sentensi ni hali ya sentensi kuwa na maana zaidi ya moja.

Mfano;

Ø    Mtoto anaendesha.

-Mtoto anaongoja chombo cha moto.

-Mtoto maradhi ya tumbo.

                      Chanzo cha utata katika sentensi hii ni neno ‘’Anaendesha’’

Ø  Musa amenunua mbuzi.

-Juma  amenunua kifaa cha kukunia nazi

-Juma amenunua mnyama afugwaye

Chanzo cha utata ni neno Mbuzi.

SABABU ZA UTATA KATIKA MANENO AU SENTENSI

Ø  Neno kuwa na maana zaidi ya moja

Mfano;

ü  Nileteeni nyanya

-Nileteeni kiungo/tunda

-Nileteeni mzazi wa kike wa baba au mama

ü  Sipendi buibui

-Sipendi mdudu anayejenga tandabui.

-Sipendi vazi linalovaliwa na wanawake wa kiislamu.

Ø  Utumiaji wa maneno yenye maana ya picha au  maana iliyofichika.

Mfano;

ü  Nina ua nyumbani kwangu.

-wigo

-kutoa uhai wa mtu au kiumbe

-Binti mzuri

-Mmea unaopendezesha.

Ø  Kutozingatia  taratibu za uandishi.

Mfano;

Tulimkuta Neema na rafiki yake,huruma.

Tulimkuta  Neema na rafiki yake  Huruma.

Sentensi ya kwanza ina maana kuwa tuliwakuta watu wawili  yaani Neema na rafiki wa Neema aitwaye Huruma.

-Alama ya mkato baada ya neno “yake” huonyesha kuwa taarifa imekamilika na neno “Huruma”ni Ufafanuzi tu wa “rafiki yake”

Sentensi ya pili ina maana kuwa tulimkuta Neema na mtumwingine ambaye ni rafiki wa Huruma.

ü  Kutumia neno bila kuzingatia mazingira au muktadha.

Mfano;Jeremia ametumwa na Rehema.

Katika sentensi hii ,msikilizaji na mzungumzaji wataelewana iwapo wote wanawajua Jeremia na Rehema na hali ya uwezekano wa yupi kumtuma mwingine.

ü  Kuwepo kwa mofimu za kauli ya kutendea /li/le/i/ na e/

Mfano;

Amempig-i-a ngoma.Sentensi ina maana zifuatazo;

                                                                         I.      Amepiga ngoma ili amfurahishe.

                                                                      II.      Amepiga ngoma kwa niaba yake.

                                                                   III.      Amempiga kwa kutumia ngoma.

Nyambua mzizi “lima” ili upate kauli zifuatazo za matendo (tahossa dar 2009)

a.       Kutenda

Lima

b.      Kutendeka

Limika

c.       Kutendwa

Limwa

d.      Kutendewa

Limiwa

e.       Kutendeka

Limika

f.       Kutendesha

Limisha

Eleza dhima za mofimu zilizopigiwa mistari (tahossa Dar 2009)

i.                    Kijana aliyewasili ni shupavu.

Inaonyesha urejeshi.

ii.                  Kiti kimevunjika

inaonyesha umoja (ngeli ya 4, ki-vi)

iii.                Akija nitafurahi

Inaonyesha masharti

iv.                Kijana hodari atoke mbele

Inaonyesha umoja katika nomino.

Sentensi zifuatazo zina makosa. Ziandike tena kwa kuepuka makosa hayo:-

a.       Ni budi kuoomba radhi kwa yaliyotokea

Sina budi kuomba radhi kwa yaliyotokea

b.      Maziwa ya motto yameingia nzi.

Nzi ameingia kwenye maziwa ya mtoto.

c.       Naomba uninunulie maembe kumi na mbili

Nakuomba uninunulie maembe kumi na mawili.

d.      Dhumuni la barua hii ni kutaka hali yako.

Dhumuni la kuandika barua hii ni kukujulia hali.

Nominisha vitenzi vifuatavyo kisha tunga sentensi moja kwa kila nomino.

a.       Hawili-Uhamisho

Baba aliamishwa kutoka Dar kwenda Mombasa.

b.      Ghadhibika – Ghadhabu

Ghadhabu yake haiwezi kuisha mpaka utubu.

c.       Afiki – Mafikiano

Mwalimu na mwanafunzi walifikiana kufanya masahihisho ya mtihani.

d.      Laumu – Lawama

Musa aliwalaumu sana watoto.

e.       Kumbuka – Kumbukumbu

Tarehe 14/10/ ni kumbukumbu ya Baba wa Taifa.

f.       Penya/Kipenyo/Mpenyo

Mwizi alipata mpenyo wa kupita akavunja duka.

Andika nomino tano (5) zinazoweza kuingia katika ngeli ya YU-A-WA, kasha tunga sentensi yenye Umoja, Wingi kwa kila nomino huku ukizingatia upatanisho wa kisarufi (mock Dar 2012 swali la 5)

NOMINO

i.                    Msichana

ii.                  Panzi

iii.                Nzi

iv.                Kiwete

v.                  Kiongozi

Umoja                                     Wingi

i.                    Msichana anaimba      Wasichana wanaimba

ii.                  Panzi anaruka              Panzi wanaruka

iii.                Nzi ananuka                Nzi wananuka

iv.                Kiwete anatembea      Viwete wanatembea

v.                  Kiongozi yu aja                       Viongozi wanakuja.

Fafanua dhima ya “na”  kama lilivyotumika katika sentensi zifuatazo;

(Eastern zone Education bord 2012)

(a)Ali na Japhet ni marafiki.

Imetumika Kuunganisha sentensi

(b)Tunafanya mitihani

Inaonyesha wakati uliopo

(c)Tangazo lilitolewa na mkuu wa shule.

Imetumika kama kihusishi

(d)   Nasi tumefurahi.

Inaonesha nafsi

(e)    Huyu anafanana na wewe.

Imetumika kuwianisha/kufananisha

Nini maana ya upatanisho wa kisarufi? kwa kutumia nomino zifuatazo taja ngeli zinazopatikana kutokana na kanuni ya Upatanishi.(Eastern zone Education board-EZEB 2012)

a.       Kijana

b.      Uovu

c.       Kiti

d.      Ufa

Upatanisho wa kisarufi

Ni uhusiano wa kisintaksia baina ya maneno ambapo neno moja hutawala umbo la kimofolojia la neno au maneno katika tungo.

Mfano;Watoto wadogo wanasoma.

Nomino

(a)    Kijana

Ngeli ya 4(ki-vi)

(b)Uovu

Ngeli ya 7(u-ya)

(c)    Kiti

Ngeli ya 4(ki-vi)

(d)   Ufa

Ngeli ya 6(u-zi)

“Kila Lugha ina tabia ya kuchukua maneno kutoka lugha nyingine ili kukidhi mahitaji yake kimsamiati”.fafanua kauli hii ukitumia maneno kumi (10) ya Kiswahili.(Necta 2011 swali la 4)

Msamiati wa lugha Kiswahili uliongezeka na kukua kwa njia ya kuchukua maneno kama yalivyo kutoka lugha nyingine kama ifuatavyo;

A. Kiingereza                                   Kiswahili

i. Tractor                                         Trekta

ii. Number                                        Namba

B. Kiarabu                                        Kiswahili

iii. Saalam                                                   salama

iv. Mahabusu                                              Mahabusu

C. Kireno                                                    Kiswahili

v.  Bibo                                                        Bibo

vi. Mesa                                                      Meza

D.    Kiajemi                                                   Kiswahili

vii.Randah                                                   Randa

vii.              Jamaadar                                              Jemedari

E.Kibantu                                                   kabila

ix. Ngeli                                                      kihaya

               x.Kitivo                                                     kipare

Yapange maneno yafuatayo kama yanavyoonekana katika kamusi ,kisha eleza maana ya kila neno kwa kutoa mfano mmoja(1) wa sentensi.

(a)  Falsafa  (b) Barizi  (c) Anuwai (d) Barubaru

(e)  Kinda     (f) Ajuza   (g) Fanusi  (h) Ghaibu

(i) Goigoi      (j) Kinanda.

Mpangilio wake;

(a) Ajuza

-Mwanamke mzee sana.

Mfano;

Ajuza Yule anatembea polepole sana.

(b) Anuwai

-Dhahiri

Mfano;

Wanafunzi walijibu maswali yote kwa mifano anuwai

(c) Barizi

-Punga pepo

-Kusanyika kwa watu kwaajili ya mazungumzo ya kawaida.

Mfano;

Baba na Mama wamekwenda baharini kubarizi.

(d) Barubaru.

-Kijana wa kiume aliyekwisha kubalehe.

-Samaki jamii ya papa.

Mfano;

Musa ni barubaru wa mzee kisonga.

(e) Falsafa

-Ni elimu ya asili, maana na sababu ya za mambo au vitu.

-Busara, hekima, mtazamo.

Mfano;

Falsafa ya baba wa Taifa ilihimiza Umoja na Mshikamano.

(f) Fanusi.

-Taa ya mkono; kandili

Mfano;

Fanusi ya Musa inachijiwa kwa siku moja.

(h)Ghaibu

-Mbali Mbali na macho

Mfano;

Nyumba ile ipo ghaibu yangu.

(i) Goigoi

-Mtu dhaifu

-Udhaifu

-Ngoma ya kupunga shetani: ngoma ya pungwa

-Mtu mvivu sana

Mfano;

Mtoto wa Neema ni goigoi sana

(j) Kinanda

-Chombo kinachotoa sauti kwa kupulizwa au misumari yake.

Mfano; Kinanda cha Musa ni kidogo kuliko cha Huruma.

Kwa kutumia mifano taja kazi za alama zifuatazo; (pre-necta kanda ya Dar 2011 swali la 8)

a.      Nukta

v  Hutumika kukamilisha sentensi.

Mfano; Baba yangu amefika

Hutumika kuonyesha ufupisho wa maneno

Mfano; k.v- kama vile

K.m – kwa mfano

S.L.P  - sanduku la posta.

v  Hutumika kuonyesha vipimo mbalimbali katika desimali.

Mfano:

Kilogramu 5.2

Mita 55:5

Saa 5:20

b.      Nukta pacha

v  Hutumika kutaja maneno yaliyo katika orodha

Mfano;

Nililetee vitu hivi: wino, karatasi, kalamu na kiti.

v  Hutumika kuashiria maneno ya msemaji

Mfano;

Alipomwona alimshambulia kwa maneno.

Wewe ni jambazi na mwizi kweli kweli.

v  Hutumika kutenganisha dakika na sekunde.

Mfano  saa 5:56

Saa 4:15

v  Hutumika kuonyesha uwiano baina ya namba

Mfano 5:7 8:10

c.       Mkato

v  Hutumika kuweka pumziko fupi katika sentensi

Mfano:

Tulipokuwa sokoni tulinunua samaki, mchele na ndizi.

v  Hutumika kutenga maneno yaliyo katika orodha

Mfano:

Ukifika nyumbani pika Ugali, Ndizi,samaki na wali.

v  Hutukika kabla ya alama za mitajo.

Mfano:

Musa alisema, “Nakupenda sana”

v  Hutumika kuonyesha vyeo, anuani au makazi baada ya jina la mtajwa

Mfano:

Hengapinge msambasa, Meya wa jiji la njombe

d.      Rutifaa (`)

v  Hutumika kutofautisha ng` na ng`

Mfano:

Ng`ambo, ng`ang`ania ng`arisha nk.

e.       Herufi kubwa

v  Hutumika kila mwanzo wa sentensi

v  Hutumika badala ya alama hizi (.), (?),(!) n.k

v  Hutumika kutaja majina ya pande za dira kama vile

Kusini, kaskazini, magharibi, mashariki.

v  Hutumika kutaja majina ya pekee.

Mfano:

Kutaja majina ya watu, mji, nchi, bara n.k.

Kama vile Nyaludzi, Gwivaha, Arusha, Tanzania n.k

Eleza dhima ya mofimu zilizopigiwa mstari katika maneno yafuatayo: (tahossa-zonal kidato cha 4 2010 swali la 6)

i.                    Ondokeni

Ni – kuonyesha wingi

ii.                  Ametoka

Me – inaonyesha wakati (njeo ya wakati timilifu)

iii.                Mkulima

M – inaonyesha umoja (mmoja katika nomino)

iv.                Cheza

Chez – mzizi wa neno

v.                  Amesomesha

Esh – inaonyesha kauli ya kutendesha.

“Moja ya hoja za kiisimu kuthibitisha ubantu wa lugha ya Kiswahili ni umbo la kitenzi”. Kwa hoja nne zenye mifano na fafanua namna ambayo kitenzi cha lugha ya Kiswahili kinavyofanana na lugha nyingine za kibantu (tahosa Dar zone 2013 swali la 10).

Vitenzi vya Kiswahili na kibantu.

Kuna uhusiano mkubwa kati ya vitenzi vya Kiswahili na kibantu.uhusiano huu upo katika viambishi, mnyambuliko, mwanzo na mwisho wa vitenzi.

a.      Viambiashi

Vitenzi vya lugha ya Kiswahili huundwa na viambishi awali mzizi na viambishi.

Mfano

Kiswahili-Analima-A-na-li-ma

Kikuyu-Ararema-A-ra-rem-a

Kindali-Akulim-A-ku-lim-a

1   2    3   4

b.      Mnyumbuliko wa vitenzi

Mnyumbuliko wa maneno ya Kiswahili na kibantu hufanana.

Mfano

Kiswahili – kucheka – kuchekesha – kuchekelea

Kindali – kuseka – kusekasha – kusekelela

Kibena – kuheka – kuhekesa – kuhekelela

Kikagulu – kuseka – kusekesha – kusekelela

c.       Mwanzo wa vitenzi

Vitenzi vya Kiswahili na kibantu huanza na kiambiashi awali cha nafsi.

Mfano

Kiswahili – Ni – nakwenda

Kibena – ndi – helela

Kindali – Ingubhuka

Kiyao – m - genda.

d.      Mwisho wa vitenzi

Vitenzi vya Kiswahili na kibantu huishia na Irabu a

Mfano

Kiswahili – kukimbia, kuwinda, kushika

Kindali – kukind-a kubhing-a, kukol-a

Hivyo mfano

Wa vitenzi vya Kiswahili na kibantu

a.      Uandaaji wa simu ya maandishi una utaratibu zake. Taja hatua zote unazopitia katika katika kuandaa simu ya maandishi (nectar 2010 swali la 9a).

Hatua za kuzingatia katika uandishi wa simu.

i.                    Anuani ya mpelekewa taarifa.

Anuani ya barua ya simu lazima iwe kamili na ya wazi wazi kuiwezesha barua hiyo kupelekwa kwa haraka.

Anuani ya mji ni lazima iwe na jina la mtu ikiwezekana na namba ya nyumba.

ii.                  Ujumbe au taarifa

Hiki ni kiini cha simu. Taarifa au ujumbe huelezwa kwa ufupi sana lakini hueleweke vizuri sana

iii.                Jina la mwandishi au mtuma simu

b.      Kwa kuzingatia hatua hizo andaa simu ya maandishi isiyozidi maneno kumi (10)juu ya taarifa yoyote.

RIZIKI JACKSON SLP 432 NJOMBE. NJOO HARAKA BIBI ANAUMWA GODLOVE

Kwa kutumia mifano eleza maana ya:

(nectar 2011 swali la 7)

a.       Kamusi wahidiya

Ni kamusi inayoandikwa katika lugha moja tu, na inalengwa kwa wazungumzaji wazawa wa lugha hiyo mara nyingi huwafaa wanaojifunza lugha hiyo kama lugha ya pili au ya kigeni.

Vidakizo vya kamusi waliyo na maelezo ya maana huwa katika lugha moja.

b.      Rejesta

Ni mtindo wa lugha inayotumika mahali penye shughuli Fulani ambayo ni tofauti na lugha ya kawaida

Mfano

Lugha ya kivuvi ya kibiashara.

c.       Misemo

Ni fungu la maneno linalotumiwa na jamii ya watu kwa namna maalum ilikutoa maana Fulani

AU

Ni kauli yenye ukweli wa jumla inayotumiwa kusemea mambo mbalimbali yanayoafiki ukweli huo.

Mfano

·         Mtu kwao

·         Piga msasa

Misemo haina mana ya mafumbo bali inaeleza maana ya kauli moja moja.

d.      Lahaja

Ni tofauti ndogo ndogo zinazojitokeza katika lugha kuu yenye asili moja. Tofauti hozo zipo katika matamshi (lafudhi), maumbo au matumizi ya maneno.

e.       Lugha ya mazungumzo

Ni lugha inayotolewa kwa njia ya mazungumzo yam domo. Ni mawasiliano yanayohusisha msikilizaji na mzungumzaji.

Fafanua dhima ya “ji” katika maneno yafuatayo:

(nectar 2011 swali la 6)

a.       Jitu

Inaonyesha Ukubwaishaji

b.      Uzalishaji

Inaonyesha Unominishaji

c.       Anajikwatua

Inaonyesha urejeshi wa mtendwa

d.      Jicho

Inaonyesha umoja wa nomino.

Kwa kutumia mifano, eleza chanzo cha misimu na taja matumizi matatu 3 ya misimu.

Misimu

Ni maneno yasiyosanifu yanayozushwa na kikundi cha watu wachache wenye utamaduni moja ili kueleza mahusiano kama kikundi au kuhusu mahusiano ya kikundi au kuhusu jamii kubwa ambamo vikundi hivyo vinaishi katika kipindi Fulani cha wakati; maneno haya hupotea na yanayodumu husanifiwa na kuwa msamiati rasmi wa lugha inayohusika.

CHANZO CHA MISIMU

i.                    Huzuka kutokana na hali ya utani miongoni mwa watu mbalimbali. Mara nyingi misimu ya aina hii hubeba kebehi, dhihaka, kejeli, mabezo, dharau au kusifu kusiko kwa kawaida.

ii.                  Huzuka kutokana na vipindi mbalimbali vya kihistoria ambavyo huikumba jamii katika nyakati mbalimbali. Misingi ya kuzua misimu inakuwa ileile ya kutaka kukueleza dhna Fulani ambayo imejitokeza katika mfumo wa maisha ya mwana jamii.

MATUMIZI YA MISIMU

i.                    Hupamba lugha

Katika mazungumzo misimu ina mvuto na hupamba lugha, kwani misimu mara nyingi huwa imetiwa chumvi.

ii.                  Huibua hisia mbalimbali kwa wazungumzaji,misimu ina maneno yale yenye kubeba hisia, chuki, furaha, au karaha nk.

iii.                Huchekesha na hufurahisha

Maneno mengi ya misemo kuwa na mvuto na kutiwa chumvi nyingi,chuki, kejeli, mabezo, dharau au kujisifia kusiko kwa kawaida.

Muktadha wa utumizi wa lugha huwafanya wahusika kuibua maneno maalumu.

Jadili usemi huu kwa kutumia mifano ya sentensi tano (5) zionyeshazo miktadha tofauti. (nectar 2009 swali la 6)

MAJIBU

·         Mhudumu nipe chai mbili (hotelini)

·         Tusome somo ka kwanza (kanisani)

·         Kunywa mbili mara tatu kwa siku (hospitalini)

·         Andika kumbukumbu zote za kikao (ofisini)

·         Ambaye hakufanya mtihani apite mbele (shuleni).

i.                    Weka nomino zifuatazo katika ngeli za upatanisho wa kisarufi.

JIBU

a.       Kipofu

v  Kipofu yu mgonjwa

v  Vipofu wa wagonjwa

Ngeli ya 1 (yu-a-wa)

b.      Kiboko

v  Kiboko kimevunjika

v  Viboko vimevunjika

Ngeli ya 4 (ki-vi)

c.       Mkono

v  Mkono umevunjika

v  Mikono imevunjika

Ngeli ya 2 (u-i)

d.      Kalamu

v  Kalamu imevunjika

v  Kalamu zimevunjika

Ngeli ya 6 (u-zi)

ii.                  Kwa kutumia nomino hizo tunga sentensi moja yenye kiambishi cha O-rejeshi kwa kila nomino

a.       Kipofu aliyekuja jana ameondoka leo

b.      Viboko vilivyo vunjwa jana vimeisha

c.       Mkono uliovunjika juzi umepona

d.      Kalamu iliyopotea jana imeonekana

Kamusi ni muhimu kwa mtumiaji yeyote wa lugha. Taja hoja tano (5) zinazothibitisha umuhimu huu. (nectar 2012 swali la 5)

Kamusi ni kitabu cha marejesho chenye msamiati uliokusanywa kutoka kwa wazungumzaji wa jamii Fulani na kupangwa kwa utaratibu maalumu. Kasha kufafanuliwa kwa namna ambayo msomaji aweze kuelewa.

Kuna aina mbalimbali za kamusi kama vile kamusi wahidiya, thaniya na mahuruti.

UMUHIMU WA KAMUSI

i.                    Kamusi huonyesha tahajia (spellings) sahihi za maneno

ii.                  Kamusi hueleza maana (fasihi) mbalimbali za maneno

iii.                Kamusi hubainisha aina (kategoria) ya neno

iv.                Kamusi huonyesha alama ya vifupisha mbalimbali vinavyotumiwa katika lugha husika

v.                  Kamusi huongeza maarifa zaidi kuhusu lugha ya mzungumzaji.

vi.                Kamusi huonyesha Kamusi huonyesha misemo, semi, misimu, methali, mbalimbali katika lugha inayohusika.

vii.              Kamusi huonyesha matamshi sahihi ya maneno.

a.       Toa maana ya Hotuba

Hotuba ni mazungumzo yanayofanywa na mtu

Eleza ubora na dhaifu wa kuhifadhi fasihi simulizi kwa njia ya maandishi (pre form iv Dar 2011 swali la 11)

Maandishi

Uhifadhi kwa kutumia maandishi una matatizo yafuatayo

·   Fasihi simulizi ikihifadhiwa katika maandishi kuna mambo ya msingi ambayo hayawezi kuhifadhiwa katika maandishi. Mambo hayo ni yale yanayohusiana na utendaji, sauti, vitendo, kuimba na vitabia. Matokeo ya kukosekana kwa vitu hivi ni kwamba radha au athari ya kazi inayowasilishwa kupungua kabisa .

·   Katika maandishi, fasihi simulizi haina sauti. Kwa hiyo, msomaji inambidi atie sauti na mahadhi yake mwenyewe. Shuguli hii inaweza kuharibu au kufifisha ubora wa kazi hiyo.

·   Kuhifadhi fasihi simulizi katika maandishi uhusiano wa ana kwa ana kati ya fanani na hadhira hupotea. Kwa hiyo, hadhira inashiriki kwa kuona maandishi.

·   Fasihi simulizi ikihifadhiwa katika maandishi haitabadilika kulingana na wakati na mazingira. Hivyo huweza kudumu katika hali ileile kwa muda mrefu kama ilivyo fasihi andishi.

·   Fasihi simulizi ikihifadhiwa katika maandishi itakuwa na watu wachache tu yaani wale wanaojua kusoma na kuandika. Wale wasiojua kusoma na kuandika itawawia vigumu kuielewa fasihi hiyo iliyoko kwenye maandishi.

·   Ni gharama kubwa kuhifadhi masimulizi katika maandishi. Hii ni kwa sababu uandishi hutumia kalamu na karatasi. Hivyo, hapa zinahitajika pesa za kununulia kalamu na karatasi na gharama za uchapishaji.

Fafanua aina ya tungo kwa kutoa mfano mmoja kw kila tungo.

Hii ni sentensi ya kishazi huru. Kishazi hicho kinaweza kuwa na kifungu tenzi kimoja. Kifungu tenzi hicho kinaweza kuwa kitenzi kikuu au kitenzi kuu na kitenzi kisaidizi au kitenzi kisaidizi.

Mfano

Ali analima shamba

T

Musa ni mzembe

T

Mama alikuwa anapika chakula

Ts           T

Mzee alikuwa anataka kwenda kuona mpira.

Ts          Ts        Ts          T

Taja aina nne za virai na kwa kila aina tolea mfano mmoja

Kirai nomino (KN)

Kirai nomino ni kirai kinachotawaliwa na nomino au mahusiano ya nomino na neno au mafungu ya maneno. Kirai nomino huundwa na maneno yafuatayo:

-      Nomino peke yake. Mfano

Juma anasoma

Baba analima

KN

-      Nomino mbili au zaidi zinazounganishwa. Mfano:

Baba na mama wanalima

Juma na ally wanacheza mpira

KN

-      Nomino na kivumishi (N+V). mfano

Watu wawili wanalima

Mtoto Yule ni mpole

Mtu mnene ameanguka

KN

-      Kivumishi na nomino (V+N). mfano

Yule mtu anapika

Kile kiti kimevunjika

Hawa watoto ni watundu

KN

Kiwakilishi peke yake (W). Mfano

Wewe unaumwa kichwa.

Mimi ninapika chakula

Yeye anacheza mpira

KN

Eleza shughuli tano za utawala wa waingereza kabla ya uhuru zilizokuza na kueneza Kiswahili nchini Tanzania.

·         Elimu

Wakati wa Waingeleza, Kiswahili kilitumika kufundishia shule za msingi darasa la kwanza hadi la nne, na lilikuwa mojawapo hadi darasa la 12 katika shule za waafrika.

·         Vyombo vya habari

Vyombo vya habari vilivyo jishughulisha sana na kukuza na kueneza Kiswahili ni magazeti, redio nk.

Magazeti yaliyo jishughulisha sana kukuza na kueneza ni Habari za leo (1954), sauti ya pwani (1940), mwangaza (1923), kiongozi (1950), mamboleo (1923) nk.

Chombo kingine cha habari ni redio Tanganyika ilianza na matangazo kwa lugha ya Kiswahili mwaka (1950). Kwanza kama sauti ya Dar es salaam halafu baadaye kama sauti ya Tanganyika.

·         Suala la manamba

Utaratibu wa serikali za kikoloni ulikuwa ni kuzitenga sehemu Fulani kwa ajili ya vibarua wa kufanya kazi katika mashamba yao. Mawasiliano yote yalifanywa kwa Kiswahili. Kwa njia hii, Kiswahili kilikua na kueneakwa urahisi zaidi hapa nchini.

·         Suala la jeshi (KAR)

Wanajeshi walipigana katika vita mbalimbali walikuwa na nafasi ya kusafiri sehemu mbali mbali. Kwa kuwa lugha yao ya kiswahili ilikuwa ni Kiswahili, lugha hiyo iliweza kuenea kwa urahisi nchini.

·         Suala la utawala

Kama ilivyokuwa kwa wajerumani, waingereza nao katika shughuli za utawala walisisitiza matumizi ya Kiswahili. Waingereza walilazimisha kila chifu afahamu Kiswahili ili atumike katika shughuli za utawala. Vilevile wafanyakazi wote wa serikali wa ngazi za chini walilazimishwa kufahamu Kiswahili ili wapate ajira za chini serikalini.

Kwa kutumia hoja tano zenye mifano eleza kwa kifupi mchango wa wamisionar wa kikristo katika kueneza lugha ya Kiswahili nchini Tanganyika kabla ya uhuru (nectar 2013 PC swali la 10)

Wamisionari

Wamisionari walifika Pwani ya afrika mashariki kabla ya utawala wa wakoloni mashirika mbali mbali ya kidini liingia Afrika Mashariki katika nyakati tofauti.

Baadhi ya mashirika ya kidini ni :-

ü  Roho matakatifu toka ufaransa mwaka 1868

ü  White father toka ufaransa mwaka 1878

ü  Church missionary society (C.M.S) iliyoongozwa na J.C krapf.

Mchango wa missionary

a-      Waliandika sarufi ya kwanza ya Kiswahili cha kimvita katika kitabu kilichoitwa “Ouline of the Elements of Kiswahili language with specific reference to the kinika Dialect”.

b-      Walitafsiri Injili ya luka na yohana ili kuwasaidia wamisionar wengine ambao walikuwa wakiletwa Afrika mashariki.

c-      Mwaka 1905 Misheni Magila (tanga) walitoa kitabu cha historia ya wasambaa kilichoitwa “Habari za Wakilindi” na makao makuu ya shirika hili yalikuwa Mombasa.

d-     Walichapisha kitabu cha kwanza cha sarufi ya Kiswahili cha Unguja kilichoitwa “A Hand book of the Swahili language as a spoken at Zanzibar” (1870- Askof Edwrd steere)

e-      Walichapisha vitatabu vya nyimbo na kamusi za Kiswahili-kiingereza na kingereza – Kiswahili kazi ya mwanzo ya kuandaa kamusi hizo zilifanywa na Askofu Edrard Steer na kurudiwa na A. Madam na kurudiwa na F. Johnson

f-       Walichapisha magazeti, Magazeti hayo ni masimulizi (1888). Habari za  mwezi (1976) Pwani na bara (1910).

g-      Walichapisha kamusi ya “A Standrd English-swahili Dictionary na Swahili-English Dictionary ambazo zili tolewa mwaka (1939).

Vishazi tegemezi hufanya kazi ya vivumishi viwapo katika tungo. Ukweli wa kauli hiyo kwa kutumia mifano mine ya sentensi. (nectar Pc 2013 swali la 6).

Jibu

i.        Kishazi tegemezi (K/Tg)

Ni kishazi kinachotawaliwa na  kitenzi kisaidizi ambacho muundo wake hukifanya kutegemea kitenzi cha kishazi huru ili kuweza kutoa ujumbe ulio kusudiwa. Kishazi tegemezi peke yake hakitoi ujumbe unaojitosheleza.

Mfano

Mwalimu aliyefundisha darasani.

Kitabu kilichopotea juzi.

SIFA ZA KISHAZI TEGEMEZI.

a.       Kishazi tegemezi hakiwezi kutoa maana kamili ikiwa  haijafuatana na kishazi huru

Mfano

Kisichana anayecheza uwanjani

Mbwa aliyekamata paka.

b.      Kishazi tegemezi kinaweza kuondolewa katika sentensi bila kuharibu maana ya sentensi

Mfano

Mbwa aliyekichaa mwogope

Sentensi hii inaweza kuondolewa kishazi tegemezi tegemezi “Aliyepata kichaa” ikawa mbwa mwogope”

c.       Vishazi tegemezi huweza kutambuliwa kwa kuwepo vishazi kama vile “Ingawa, kwamba, ili, kwa sababu, ambate, ambacho nk.

Mfano

Kijana ambaye anasoma atakuja

Dada huyu hapiki kwakuwa ameshiba.

NAMNA VISHAZI TEGEMEZI VINAVYOFANYA KAZI KAMA VIVUMISHI VIWAPO KATIKA TUNGO

i.                    Soko lililoungua jana limesafishwa.

K/Tg (v)

ii.                  Kisu kilichonunuliwa jana kimepotea

K/Tg (v)

iii.                Aliyekuwa mwalimu mkuu wetu amesafiri.

K/Tg (v)

iv.                Walioandamana barabarani wamefukuzwa na mlinzi.

K/Tg (v)

Kwa kutumia mifano, Onyesha jinsi shughuli za dini, utawala, biashara na elimu zinazokuza na kueneza lugha ya Kiswahili nchini Tanzania (nectar 2012 swali la 10)

Utawala

Shughuli zote za utawala hapa nchini Tanzania kama vile ofisini, bungeni, mahakamani, shuleni nk. Hutumia lugha ya Kiswahili kama lugha ya mawasiliano. Hivyo shughuli za utawala zinasaidia sana katika ukuaji na uenezaji wa Kiswahili hapa nchini.

Dini

Dini zote yaani ukristo na uislam zimesaidia kwa kiasi kikubwa kukuza na kueneza Kiswahili kwa kiasi kikubwa Tanzania tangu kipindi cha uhuru mpaka sasa. Ukristo na uislam huendesha shughuli na mahubili yake kwa lugha ya Kiswahili hivyo huchangia sana kuku na kueneza Kiswahili hapa nchini.

Biashara

Shughuli na misafara mbalimbali ya kibiashara katika sehemu mbalimbali hapa nchini husaidia sana kukuza na kueneza Kiswahili katika sehemu mbalimbali za ndani ya Tanzania.

Elimu

Nchini Tanzania Kiswahili hutumika kufundishia Elimu ya msingi yaani darasa la wanza mpaka la saba na secondary Kiswahili wanasoma kama somo. Hali hii imesaidia kukuza na kueneza Kiswahili nchini Tanzania.

Kwa ujumla dini, utawala, biashara, elimu zimesaidia sana kukuza Kiswahili nchini Tanzania.

Eleza tofauti za msingi mbili zilizopo kati ya kirai na kishazi. Toa mifano miwili kwa kila tofauti. (nectar 2010 swali la 10)

Tofauti

      Maana, kirai ni kipashio cha kimuundo chenye neno moja au zaidi ambacho hakina muundo wa kiima kiarifu. Lakini kishazi ni tungo yenye kitenzi ambacho chaweza kujitosheleza na kukamilisha ujumbe uliokusudiwa na mzungumzaji au kuwa na kitenzi kisichoweza kujitegemea mwenyewe.

Mfano    Mwanafunzi anacheza mpira” (kishazi) hiki kinajitosheleza kwani kinakamisha ujumbe uliokusudiwa na mzungumzaji.

“mwanafunzi anayecheza mpira” (kishazi) hiki hakijitoshelezi kwani hakikamiliki ujumbe)

      Aina, Kirai kimegawanyika katika aina nne ambazo ni kirai nomino, kirai kielezi, kirai kivumishi, na kirai kitenzi. Lakini kishazi kimegawanyika katika aina mbili ambazo ni kishazi huru (K/Hr) na kishazi tegemezi (K/Tg).

18.Eleza tofauti kati ya hotuba na risara. Andika Risala huhusu maji ni uhai.

a.      Toa hotuba ya maana

Hotuba ni mazungumzo yanayofanywa na mtu au watu kuhusu. Hotuba inaweza kutolewa kutolewa na waalimu kwa wanafunzi, wanasiasa kwa raia, ama wahuburi kwa waumini.

b.      Eleza kwa ufasaha sifa nne hotuba nzuri.

i.                    Hotuba nzuri lazima iwe na sehemu kuu tatu yaani Mwanzo, kati na mwisho.

ii.                  Hotuba nzuri ni lazima izungumzie ukweli wa jambo.

iii.                Hotuba nzuri ni lazima iendane na Muktadha maalum.

iv.                Mzungumzaji wa hotuba nzuri ni lazima azungumze kwa nidhamu.

Hotuba ni maelezo ambayo huolewa mbele za watu. Hotuba hutolewa kama vile kutaka kuhimiza kazi, kufanya kampeni, au kutoa taarifa kwa watu.

Risala ni hotuba fupi inayosomwa mbele ya kiongozi kwa niaba ya kundi Fulani la watu ili kutoa maelezo kuhusu kundi hilo kwa kiongozi. Mfano risala inaweza kusomwa na wahitimu mbela ya mgeni rasmi.

RISALA

Ndugu wananchi mabibii na mabwana. Ninayo furaha kubwa kuzungumza nanyi  siku hii ya leo, kwa kifupi ni lengo la ujio wangu na kuwaita hapa ni kutoa taarifa ya matumizi ya maji kwani “Maji ni uhai”

Ndugu wananchi,nimepata taarifa kutoka kwa viongozi wenu na watu mbalimbali kuhusu watu kutumia maji vibaya pasipo sababu maalum na kuharibu vyanzo vya maji.Mfano, baadhi yetu wanalima kandokando yam to, wanakata miti ovyo hivyo husababisha mvua kuwa kidogo katika kijiji chetu. Mvua ikikosekana je, Mazao yetu yatastawi vipi mashambani? Na mazao yakikauka shambani tunaweza kukumbwa na jangwa la njaa katika kijiji chetu.

Ndugu wananchi katika mkutano huu napenda kuwakumbusha kuwa serikali yetu immekwishaonyesha mfano kwa vitendo umuhimu wa maji.

Vijiji vingi vimekwisha pewa fedha za kuendeshea miradi mbalimbali ya maji kama vile kutengeneza mabomba, kuchimba visima vilivyojengewa na vinatoa maji safi kwa ajili ya matumizi mbalimbali ya nyumbani kama vile kupikia,kuoga,kufua na mengine kadha wa kadha.

Hivyo basi ili kutunza vyanzo vyetu vya maji hatuna budi kuacha kulima kandokando ya mito na tunatakiwa kupanda miti kwa wingi hasa tukifuata sera ya ‘Panda mti Kata mti’ ili tuweze kupata mvua za kutosha.

Nina matumaini kuanzia sasa mtatekeleza haya niliyoyasema, kuanzisha miradi mbalimbali ya maji na hakika tutatunza vyanzo vyetu vya maji. Mkifanya hivyo kijiji chetu hakitakuwa na ukosefu wa maji tutakuwa na maji ya kutosha na mvua nyingi za kutosha.

Nawatakia utekelezaji mwema

Asanteni sana kwa kunisikiliza

Eleza mchango wa waarabu katika kukikuza,kukieneza na kukidumaza Kiswahili nchini Tanzania kabla ya uhuru. (nectar 2005 swali la 1).

AU

Fafanua Athari ya Waarabu katika Lugha ya Kiswahili kwa kutoa hoja nne(Necta 2011 swali 10)

Kukua kwa lugha ni hali ya kuongezeka kwa msamiati katika lugha na Kuenea kwa lugha ni jinsi lugha inavyoenea kwa watumiaji ndani na nje ya nchi au eneo husika na kufanya lugha kuwa na eneo pana.Kudumaa kwa lugha ni hali au tendo la kuifanya lugha isikue hivyo hupelekea kutokutumiwa mara kwa mara na kushuka kiwango kutoka ilichokuwa nacho (juu) hadi chini.

Kukikuza Kiswahili; Waarabu walipoingia nchini Tanzania maeneo ya Pwani ya Afrika mashariki karne ya 8, walikuta tayari wenyeji wana lugha zao za ambazo walizitumia katika mawasiliano zilijulikana kama lugha za kibantu ukijumuisha na Kiswahili.

Waarabu walichangia baadhi ya maneno katika lugha ya Kiswahili, mfano maneno kama; shikamoo, Laki, Abadi n.k hivyo kama ilivyo tabia ya lugha yeyote kukopa maneno kutoka kwenye lugha nyingine ili iwe na msamiati yakujitosheleza, hivyo kukua kwa lugha ya Kiswahili kumetokana na kukopa maneno kutoka katika lugha ya kiarabu na lugha nyingine.

Neno lenyewe Kiswahili limetokana na kiarabu ‘sahil’ (umoja) na   ‘swahil’ (wingi) lenye maana ya Pwani au Upwa.

Kukieneza Kiswahili; waarabu walitumia njia tatu katika kukieneza Kiswahili kama ifutavyo;

Biashara, waarabu  walipofika pwani ya afrika mashariki walilazimika kutumia lugha ya Kiswahili katika biashara zao kama vile, Biashara ya pembe za ndovu na biashara ya watumwa. Walitumia Kiswahili katika mawasiliano katika biashara zao na biashara hiyo ilikuwa baina ya watu wa pwani na bara, watu wa pwani walikipeleka Kiswahili bara kupitia misafara ya kibiashara na katika misafara hiyo wenyeji waliwaongoza waarabu na kuwabebea mizigo.

Dini, waarabu walilazika kutumia Kiswahili kwa sababu kilikuwa tayari kinatumiwa na wenyeji wa pwani, waarabu walijenga madrasa ambayo yalitoa mafundisho ya dini ya kiislamu kwa kutumia lugha ya Kiswahili ili waweze kueneza mahubiri yao kwakiurahisi na hivyo wakajikuta wanakisaidia kiswahili kuenea.

Kuoana, waarabu walipoingia pwani ya afrika mashariki waliwakuta wenyeji wao wakitumia lugha ya Kiswahili na kibantu kadri wavyozidi kuishi pamoja walioana na wenyeji wa pwani na iliyotumika katika mazungumzo yao ya kila siku ilikuwa ni Kiswahili.

Athari au Namna waarabu  walivyodumaza  lugha ya kiswahili

Waliingiza msamiati na istilahi nyingi za kiarabu kuliko Kiswahili hivyo waliaribu lugha

Mfano; abudu, samehe, fariji nk.

Katika mafundisho ya kidini walitumia walitumia zaidi kiarabu                                     kuliko Kiswahili mfano; Madrasa na swala kwa ujumla walitumia walitumia kiarabu

Hawakutafsiri vitabu vya kidini kwa lugha ya Kiswahili

Waarabu walidharau lugha ya Kiswahili na kuiona kama lugha ya makabwela

Waarabu walieneza Kiswahili sehemu chache tu ambazo walikuwa na malengo nazo. Walieneza Kiswahili katika vituo vya biashara tu kama Tabora na ujiji tu.

Fafanua mambo matano (5) yanayomtambulisha mtu kuwa ni mjuzi wa lugha.(Necta 2010 swali la 4)

Ujuzi wa lugha unatazamwa katika stadi kuu nne yaani kusoma,kuzungumza,kusikiliza na kuandika

Mtu anayeweza kuzungumza  na kuielewa lugha na kukidhi vema mawasiliano huitwa mjuzi wa lugha.

Mambo yanayomtambulisha mtu kuwa mjuzi wa lugha

a.      Kutambua kwa urahisi sentensi amabazo ni tata na       namna/jinsi ya kuondoa utata huo

Sentensi zifuatazo ni ni sentensi rahisi sana  na  za kawaida sana katika Kiswahili,

Ally anampenda dada  yake

Mkewe anampenda Ally.

Ikiwa Sentensi hizi zitasikika bila kuwekewa mazingira yanayopasa ,Mjuzi wa Kiswahili yeyote  atatambua kuwa kila mojawapo ya sentensi hizi inaweza kueleweka kwa namna zaidi ya moja.Katika sentensi ya kwanza kuna wahusika wawili au watatu.

-Ally anampenda dada yake(wahusika 2)

-Mtu fulani ana dada,Ally anampenda dada wa mtu huyo      (wahusika 3)

Sentensi ya pili inaweza kuelewekahivi;

-Mtu Fulani ana mke,mke huyo anampenda sana Ally.(wahusika 3)

-Mtu Fulani ana mke na anampenda sana mke wake.

Utata wa sentensi hizi hautokani na tofauti za kimuundo katika sentensi hizo,kwani miundo yake inafanana na  zote zina S  K+A,yaani kiima na Kiarifu.

Hivyo mjuzi wa Lugha lazima atambua Utata uliomo katika tungo na namna ya kuondoa utata huo.

b.      Kutambua ni sauti zipi zinatumika kuunda maneno ya lugha yake na mfuatano upi unakubalika na upi haukubaliki.

Kwa mfano, ikiwa ni mmahiri wa Kiswahili atapewa neno “baba” na akaambiwa aweke sauti nyingine badala ya ile ya kwanza, haya ni baadhi ya maneno ya Kiswahili anayoweza kuunda: kaba, saba na shaba. Ikiwa itabadili sauti ya pili anaweza kupata beba na buba. Katika kuunda maneno, kuna kanuni maalum ambazo ni mmahiri wa lugha anazifahamu na anajua kuwa mifuatano Fulani inakubalika, na mengine haikubaliki kwa sababu haiwezi kuunda maneno ya Kiswahili. Hivyo, kutokana na “baba” huweza kuunda, Abba, bbaa, aabb au baab. Maarifa haya ya lugha yanamwezesha mmahiri kutambua kuwa, ingawa anaweza kufananisha sauti katika maneno tofauti ya lugha yake, si kila mahali anaweza kuzibadilisha kama tulivyofanya hapo juu katika “baba”.

c.       Kwa kutambua mfuatano sahihi wa vipashio katika maneno au sentensi za lugha yake.

Katika Kiswahili kwa mfano, sentensi zake kwa kawaida huanza na nomino ya mtenda au mtendwa na huwa na kitenzi.

Mfano

Ng’ombe anakula majani porini.

Mmahiri wa Kiswahili anayefuata kanuni ya mpangilio wa maneno anaweza kukataa sentensi hii: “mnene ng’ombe anakula majani” kwa sababu haijapa mpangilio sahihi wa maneno wa maneno katika sentensi hiyo.

d.      Kutambua tungo ambazo zinavunja/hazivunji kanuni za sarufi ya (upatanisho wa kisarufi)

Mmahiri wa kiswahili atakuwa na matatizo ya tungo zifuatazo,yaani atakuwa na wasiwasi kuwa kanuni Fulani za lugha hii imevunjwa na pia atatambua zimrvunjwa kwa namna gani.

-      Ile motto imechana kitabu chake

-      Watoto yao na baba yao wamekuja

Katika sentensi ya kwanza mmahiri wa lugha ya Kiswahili atatambua kuwa tungo hiyo inaweza kutolewa na mtu anayejifunza Kiswahili kabla hajajizatiti sawasawa katika upatamsho wa makundi tofauti ya maneno ya lugha hii.anaweza kuisahihisha sentensi hiyo hivi.

“Yule mtoto amechana kitabu chake”. Sentensi ya pili inaonekana imevujwa kanuni za juu za za lugha na mmahiri wa Kiswahili itaikataa moja kwa moja tungo hiyo, ingawaje anaweza kujaribu kuirekebisha isomeke kama:

Watoto wamekuja na baba yao

e.       Kutambua kwa urahisi kusudio la sentensi

Mmahiri wa lugha yoyote anayo maarifa yanayomwezesha kutofautisha kati ya aina ya sentensi katika lugha yake kutegemea kusudio la sentensi hiyo. Anajua, kwa mfano,ni tungo zipi za kuuliza,  aaina za maswali yanayoweza kuulizwa,pamoja na majibu yanayotegemewa. Atajua zipi ni za taarifa, za kebehi au utani. Kwa mfano, ikiwa mmahiri wa Kiswahili ataulizwa “mtoto yuko wapi?” atatambua kwa urahisi kuwa jibu lake linaweza kuwa “Amelala” ma sio “ndio”.

Lakini akiulizwa “mtoto amekwisha kula?”. Atatambua kuwa “amelala” haliwezi kuwa jibu ambapo “ndio” linaweza kuwa mojawapo ya majibu ya swali hilo.

Mmahiri wa Kiswahili pia anayo maarifa yanayompa utambuzi kuwa tungo zifuatazo hazihitaji kujibiwa kwa maneno, ila pengine kwa vitendo,kwa sababu ni tungo za utendaji” yaani zinamtaka mzungumziwa kutekeleza kusudio la tamko.

-      Tafadhali nipatie maji ya kunywa

-      Samba huyu anaunguruma, tukimbie.

Mambo (5) yanayosababisha kutokea kwa lahaja (mock 2012 Dar swali la 10)

Chanzo cha lahaja

i.                    Utengano wa watu kijografia

Msukumo wa kimazingira ndiyo chanzo cha jamii katika eneo pana zaidi. Kuna mambo mbalimbali yanayotokea na kusababisha watu wanaosema lugha moja kutengana kimahali na kimielekeo. Mambo haya ni kama vile kuongezeka kwa idadi ya watu, ukame na vita mambo haya yanalazimisha watu walioishi pamoja kuachana ili kutafuta makazi mapya yenye kuwapatia nafuu. Matokeo ya mwachano huu ni kwamba, mawasiliano ya mara kwa mara yatapungua. Kwa kuwa mawasiliano ni haba, kuna uwezekano mpano wa watu walioachana kukuza upekee wa namna Fulani katika usemaji wao. Kwa hiyo, msingi wa pekee wa usemaji au kuzuka kwa lahaja ni utengano, ama wa kijamii (kitamaduni) au wa kijografia (kimazingira).

ii.                  Utengano wa watu kitabaka

Katika jumuiya moja kunaweza kumea tabaka mbambali za watu.kila tabaka hujihisi na kujitambulisha kwa namna ya pekee japokuwa matabaka hayo huishi katika eneo moja la kijografia. Msingi wa mwachano wa kitabaka unaweza kuwa uchumi, dini, elimu au siasa. Kwa sababu ya mwachano wa kitabaka, mawasiliano ya mara kwa mara baina ya watu na tabaka mbalimbali hupungua. Mawasiliano ya mara kwa mara yakipungua, nafasi ya kuchipuza upekee hata katika usemaji hupanuka. Hivi ndivyo vianavyo vipengele vya upekee wa usemi vifungamanavyo na tabaka. Vipengele hivi havionekani au havipatikani kwa urahisi hata kama ni jumuia zilizoendelea sana kiuchumi. Ndio mana vigumu kusema kwamba, katika jumuia hasa za zamani za wasema-kiswahili kilikuwa na lahaja za kitabaka. Miongoni mwa wasema-kiswahili wasasa bila shaka inawezekana kuona vidokezo vya kuinukia vya lahaja ya kitabaka.

iii.                Kupita kwa wakati

iv.                 Utengano wa kiwakati ni kipengele muhimu katika kusababisha kuzuka kwa lahaja. Umbali tu hautoshi-uwe wa kijografia au kijamii au kijamii.hata baada ya wasemaji wa lugha moja kutengana kwa sababu ya hiki au kile, upekee katika usemaji hauzuki mara moja. Hutokea taratibu kadri wakati unavyopita. Kipengele cha wakati ni muhimu vilevile katika ukuzaji wa lahaja za kijamii au za kitabaka.

v.                   Kwa ujumla uzito mkubwa zaidi ya kustawi kwa lahaja unabebwa na upitaji wa wakati hasa lahaja za kijografia. Kwa mfano, tuseme kuna wana jamii lugha A. Kutoka jamii hii kikachipuka kikundi-jamii B kwa kuhama. Wakati wa kuhama na hata miezi au miaka michache baada ya kuhama wakazi wa B na A hawatakuwa tofauti. Wakazi wa B wataongea sawa na wakazi wa A. Lakini kadri wakati unavyopita ndivyo wakazi wa B watakavyochomoza na kusha tofauti za kilugha za kuwatofautisha na wa A. Kwa hiyo umbali pekee hautoshi kuelezea umeaji wa tofauti za kudumu bali lazima umbali huo upatiwe wakati. Kama wakazi wa B wasingekuwa mbali na wale wa A, tofauti ambazo zingetokea ama zingesawazishwa na mvuto wa umoja wa umoja wao na A, au zingefuata mkondo mwingine wa mabadiliko ya kiwakati. Ikumbukwe kuwa wakati tofauti zinatokea kwa wakazi wa B, tofauti nyingine hutokea hata miongoni mwa wakazi wa A. ingawa kijografia eneo la A halikugeuka, kiwakati na kimahitaji wakazi wa eneo hilo hubadilika. Kwa hiyo, hata namna yao ya kusema hubadilika.

Mpaka wakazi wa eneo B waunde jamii pekee ya kilugha, mambo huku shinani walikotoka huwa yamebadilika pia kutokana na mwachano wa wakati. Japokuwa A₂ itahifadhi jina la A, na pia inawezekana, iwapo hakutatokeavurugu ya ghafla, A₂ itakuwa jirani na A; hatuna budi kukiri kuwa, kuna lahaja mbili; A₂ na B zilizotokana na A. ni muhimu kusisitiza jambo hili kwa sababu mara nyingi tunapata kufikiri kuwa B ni lahaja ya A bila kufikiri ni A gani inayohusika.

Kipengele cha wakati kinapaswa kushirikishwa pia katika umeaji wa lahaja za kitabaka. Tabaka haziundwi ghafla bali kwa hatua za kiwakati. Hakuna jumuiya iliyozaliwa ikiwa na wanajumuiya hujigawa vikundi vikundi kwa kadri ya kiwango cha ufanisi wa kiuchumi au kitawala, kisiasa hata kielimu. Kwa hiyo, wakati pia ni kipengele muhimu katika kueleza umeaji wa lahaja-tabaka.