MADA YA KWANZA: MAWASILIANO
Sauti
za Lugha ya Kiswahili
Sauti za lugha ya Kiswahili
hujumuisha irabu na konsonanti, ambazo kwa ujumla huunda sauti 24, irabu tano
na konsonanti 19 (konsonanti x na q hazipo katika matamshi ya kiswahili). Sauti
za Kiswahili hutamkwa kama zilivyoandikwa, kwa mfano maneno “data” au “dengue”
wewe unayatamkaje? Wengi huyatamka kama yalivyo hata kama wakiwa wanazungumza
kiingereza, hii ni kwa sababu maneno ya Kiswahili hutamkwa kama yalivyoandikwa.
Kwa hiyo unapotamka maneno ya
Kiswahili ni sharti uzingatie sauti asilia za lugha ya Kiswahili. Kuna watu
huwa wanaandika hivi “xaxa”, hii huwa unaitamkaje? Au “ucjal” huwa unaitamkaje?
Kwa kufuata matamshi asilia ya Kiswahili “ucjal” itatamkwa “uchijal” sijui
itakuwa ina maana gani sasa. Na pengine umekuwa ukitumia maandishi ya namna hii
hata kwenye insha zako ukidhani upo sahihi au ni kwa mazoea tu, sasa kwa kuwa
umejua matamshi sahihi ya Kiswahili ni yapi, utajifunza kuyatumia kwa usahihi
katika maandishi rasmi na yasiyo rasmi.
Mkazo
Katika lugha ya Kiswahili kuna namna
ya kutamka maneno ili kuleta maana mbali mbali, kwa mfano neno “barabara”
litaleta maana husika kulingana na jinsi lilivyotamkwa. Hivyo, mkazo ni pale
silabi inapotamkwa kwa kukazwa. Maneno ya Kiswahili huwa na silabi moja ambayo
hutamkwa kwa nguvu zaidi kuliko silabi nyingine. Unapotamka silabi iliyotiwa
mkazo, sauti hupandishwa juu kiasi.
Maneno mengi ya Kiswahili, hasa yale
yenye asili ya Kibantu hutia mkazo katika silabi ya pili kutoka mwisho.
Kwa mfano:ba’bu, maya’i, rama’ni
(mimi nilikuwa nikitamka ra’mani), baraba'ra (njia).Baadhi ya maneno yenye
asili ya kigeni, huwa na mkazo katika silabi nyingine. Kwa mfano: bara'bara
(sawa sawa), Alha’misi
Kiimbo
Ni utaratibu maalum wa upandaji na
ushukaji wa mawimbi ya sauti unaojitokeza katika utamkaji wa lugha fulani.
Katika utaratibu wa utamkaji, dhana
ya Kiimbo huandamana pia na dhanna ya kidatu ( yaani , kiwango
cha juu, cha chini au cha kati cha sauti katika usemaj), Kwa hivyo ni muhimu
hapa kueleza tofauti zilizopo baina ya kiimbo na kidatu. Wakati kiimbo kina
maana ya kupanda na kushuka kwa mawimbi ya sauti ya lugha, kidatu kina maana ya
kiwango cha sauti isikikayo, wakati wa utamkaji ama kuwa juu, kuwa katikati au
kuwa chini.
Aina za viimbo
- Kiimbo cha maelezo: Kiimbo
cha maelezo ni kile ambacho kwa kawaida msemaji wa lugha akiwa kwenye
kidatu chochote kile mawimbi sauti ya usemaji wake yanakuwa
takriban katika mstari ulionyooka. Mfano, Mwalimu anafundisha.
- Kiimbo cha maulizo: Kiimbo
cha kuuliza hujitokeza kwa kutumia viwango tofauti vya kidatu kutegemeana
na aina ya swali linaloulizwa. Mfano, mwalimu anafundisha?
- Kiimbo cha amri: kiimbo
cha amri hakitofautiani sana na kiimbo cha maulizo. Kiimbo cha amri,
mzungumzaji hutumia kidatu cha juu zaidi kuliko ilivyo katika kiimbo cha
maelezo. Mfano, njoo hapa!
Lafudhi
ya Kiswahili
Lafudhi ni matamshi ya msemaji wa
lugha fulani ambayo yanatokana na athari za kimazingira. Mazingira hayo
yanaweza kuwa eneo atokalo mtu, mahali alikosomea, kiwango chake cha elimu,
tabaka lake la kijamii na kadhalika.
Lugha ya Kiswahili ni lugha ya pili
kwa watumiaji wengi wa Afrika Mashariki, kwa hiyo hii inafanya kuwatambua
wazungumzaji wa Kiswahili kulingana na makabila yao au maeneo wanakotoka. Kwa
mfano, kwa hapa Tanzania tunaweza kuwatambua watu wa Mwanza kwa lafu dhi yao,
watu wa Mtwara kwa lafudhi yao, watu wa Pemba kwa lafudhi yao au watu wa Musoma
kwa lafudhi yao. Mifano:
- Usiniretee maswara ya ubaguzi wa kikabira hapa (Wakuria)
- Amemupiga mutoto ya watu juu amemuibia mafaranga makumi
mawili (Wakongo)
- Ukikaa nchale, ukichimama nchale (Wamakonde)
- Wewe unakamuaga mang’ombe tu moja kwa moja (Wasukuma)
- Mbona unakuwa kinganganizi, nilishakwambia sikupendi
lakini wewe bado unaningangania tu! (Wahaya)
