MIAKA 50 YA UHURU WA TANZANIA NA LUGHA YA TAIFA (KISWAHILI)

MAKOSA MBALIMBALI YANAYOJITOKEZA KATIKA LUGHA

Kutokana na taadhira hizi kuna aina mbalibali za makosa yanayojitokeza kwa watumiaji wa lugha. Makosa hayo yamegawanyika katika sehemu kuu mbili ambazo ni makosa ya Kisarufi na makosa ya kimantiki. Katika kipengele hiki tutaangalia makosa hayo na namna ya kurekebisha.

MAKOSA YA KISARUFI

Kila lugha ina kanuni na taratibu ambazo hutawala katika matumizi ya lugha ili watu waweze kuelewana kanuni hizo zipo vunjwa au kukiukwa huweza kusababisha makosa kujitokeza na upotovu katika lugha. Makosa ya kisarufi yanaweza kugawanyika katika sehemu zifuatazo:- makosa ya kimsamiati, makosa ya kimuundo, makosa ya matamshi, kuongeza vitamkwa au viambishi, kuacha maneno, makosa ya tafsiri sisi.

MAKOSA YA KIMSAMIATI

Watumiaji wa lugha huchanganya masamiati wakati wa kuzungumza au kuandika. Watu hutumia msamiati usiolingana na msamiati usiolinga na maana iliyokusudia

Mfano:- Nona na nenepa

Wengi husema siku hizi umenona sana.

Badala ya kusema, Siku hizi umenenepa sana.

mazingira na mazingara

Watu husema Mazingara yameharibiwa sana siku hizi.

badala ya kusema Mazingira yameharibiwa sana siku hizi.

Ajali na ajili

Watu husema Amefariki wa ajili ya gari.

badala ya kusema Amefariki kwa ajali ya gari.

Wakilisha na wasilisha

Watu husema, Waziri wa fedha atawakilisha bajeti ya mwaka kesho.

Badala ya kusema Waziri wa fedha atawasilisha bajeti ya mwaka kesho.

MAKOSA YA KIMUUNDO

Kwa kawaida sentensi za kiswahili huanza na nomino ya mtenda au mtendwa.

Mfano:- mtoto mpole anacheza

Mzungumzaji asiye fuata kanuni husema Mpole mtoto anacheza.

Kalamu yangu imeibwa.

badala ya kusema kalamu yangu imeibiwa.

MAKOSA YA KIMATAMSHI

Watu wengi hushindwa kutamka baadhi ya sauti za kiswahili wakati mwingine huchanganya na kubadili sauti hizo Mfano Wakurya hutumia ’r’ badala ya ’l’

Nenda karare

badala ya kusema nenda kalale

Wandali hutumia ’s’ badala ya ’z’ na ’dh’ na ’th’

mfano selasini

badala ya thelathini

Sahabu

badala ya dhahabu

Samani

Badala ya zamani

Makosa haya mara nyingi yanatokana na athari ya lugha mama. Kwa kuwa lugha ya kiswahili ni lugha ya pili kwa wazungumzaji wengi. Hivyo lugha ya kwanza huwa na athari kubwa kwa mzungumzaji wa wa lugha ya pili.

KOSA LA KUONGEZA VITAMKWA

Baadhi ya wazungumzaji huongeza vitamkwa mahari pasipo hitajika na hivyo kuharibu lugha.

Mfano. Nendaga

badala ya nenda

Mashule

badala ya shule

Huwaga anapenda fujo

badala ya huwa anapenda fujo

KOSA LA KUACHA MANENO

Watumia lugha huweza kuacha maneno katika sentensi na bado wakafikiri wanatoa ujumbe uleule uliokusudiwa.

mfano, Watu husema Juma ameondoka kazini akiwa na maana kuwa Juma ameondoka kwenda kazini lakini sahihi ni kuwa Ametoka kazini.

Alfredi amerudi kazini akiwa na maana kuwa Afredi ametoka kazini.

Kwa mzungumzaji anatoa maana ambayo ni kinyume kabisa na ile maana aliyo kusudia kusema. Ambapo anakusudia kuuliza kama Alfredi amekwenda tena kazini.

MAKOSA YA TAFSIRI SISISI

Tafsiri sisisi ni tafsiri ya neno kwa neno. Tafsiri hii inapofanywa huleta matatizo ya kisarufi katika lugha

mfano. Kimbizwa hospitali She runed to hospital

badala ya kusema amepelekwa hospitali

At the end of the day

Mwisho wa siku.

Badala ya kusema hatimaye.

MAKOSA YA KIMANTIKI

Mantiki ni utaratibu mzuri wa kufikiri. Makosa ya kimantiki ni yale yanayoonesha kukosekana kwa utaratibu wa fikra. Nimakosa yanatokana na upotovu wa mawazo ya mzungumzaji

Mfano watu wengi husikika wakiema hivi: Usimwage kuku kwenye mchele mwingi

Badala ya usimwage mchele kwenye kuku wengi

Nyumba imeingia nyoka  Badala ya kusema Nyoka ameingia ndani ya nyumba

Chai imeingia nzi Badala ya kusema Nzi ameingia kwenye chai.

MSWAHILI
Kutokana na mtazamo hiyo na dhana na maendeleo ya lugha ya kiswahili, inaonekana wazi kuwa ni vigumu kumpata mswahili ambaye ni mmiliki wa lugha hii ya kiswahili. Inaonesha dhahili kuwa mswahili anaweza kutazamwa kwa namna tofauti kama zifuatazo;-
i).  Mswahili anaweza kuwa ni mtu mahuruti yaani ni mtu chotara ambaye ni lazima awe ametokana mwingiliano wa pande mbili ambao ni wabantu na watu wanaonasibishwa na Waarabu
ii). Mswahili anaweza kuwa ni mtu wa mjini aliyeacha dini, utamaduni, mila na desturi zake za asili na kukimbilia dini, utamaduni, mila na desturi kutoka mataifa mengine kutoka uarabuni na nchi za kimagharibi
iii). Mswahili anaweza kuwa ni mtu ambaye anazungumza vizuri lugha ya kiswahili kwa kufuata taratibu zote za kiisimu na utamaduni wa lugha ya kiswahili
iv). Mswahili anaweza kuwa ni mkazi wa ya Afrika Mashariki hususani paeneo ya Pwani ya Afrika Mashariki.
v). Mswahili anaweza kuwa ni mtu anayeishi katika maeneo ya kawaida ya mjini (uswahilini)
vi). Mswahili anaweza kuwa ni mtu ambaye ni mwafrika asili, anayepatikana katika nchi za Kenya na Tanzania
v). Mswahili ni mtu mwenye maumbile na ya kiafrika, ikimaanisha kuwa ni mtu wa miraba minne. 

VITABU VYA REJEA

Chiraghdin S. na Mnyapala M. (1977) Historia ya Kiswahili, Oxford University Press Nairobi

Nkwera, F.M.V, (1978), Sarufi na Fasihi Sekondari na Vyuo, THP, Dar es salaam.

Massamba na wenzake (1999) Sarufi Miundo ya Kiswahili  Sanifu (SAMIKISA), TUKI, Dar es salaam

Khamis, A.A, 2003 Uchambuzi Halisi wa Matumizi ya Kiswahili Asilia, Zanzibar. SUZA Press

Msokile M (1992) Historia na Matumizi ya Kiswahili EPD Kibaha

TUMI ( ) Kiswahili Sekondari,

Broomfield (1930) Sarufi ya Kiswahili, London, The sheldon press

Habwe J. na Karanja P. (2004), Misingi ya Sarufi ya Kiswahili, Nairobi phonex Publishers LTD

Mwansoko HJM na Tumbo. (1996) Matumizi ya kiswahili Bungeni, TUKI, Dar es salaam

BAKITA, (2004), Makala ya siku ya Kiswahili Kiswahili na Utandawazi, Dar es salaamu

TUKI, (2004), Kamusi ya Kiswahili Sanifu, Toleo la pili, Oxford university press, Nairobi