UTHIBITISHO USHAIRI WA KISWAHILI UMEPITIA MIHULA ANUAI

 

UTHIBITISHO USHAIRI WA KISWAHILI UMEPITIA MIHULA ANUAI

Maana ya ushairi.

Massamba (2003) akimnukuu Shaaban Robert (1968) anasema Ushairi ni sanaa ya vina inayopambanuliwa kama nyimbo, mashairi na tenzi. Zaidi ya kuwa sanaa ya vina na mizani, ushairi una ufasaha wa maneno machache au muhtasari.

Senkoro (1988) Katika kitabu chake cha Ushairi, “Nadharia na Tahakiki” anasema ni utanzu wa fasihi utumiao mpangilio wa lugha ya mkato, picha, iliyopangwa kwa njia iletayo mapigo mahususi au yaliyomo ndani yake.

Kezilahabi, (1974) katika kitabu chake cha “Kichomi” anadai ushairi ni tukio, hali, au wazo, ambalo limeoneshwa kwetu kutokana na upangaji mzuri wa maneno fasaha yenye mizani kwa ufupi ili kuonesha ukweli fulani wa maisha.

Wamitila,  (2008) ushairi ni utungo wa sanaa ya lugha na mpangilio maalum wa mishororo, ama kisauti na kwa maneno mateule kwa kubuni mbinu za lugha zenye mnato na mbinu nyingine za kibalagha na kimtindo zinamwezesha mtunzi kuwasilisha ujumbe kwa kifupi na kwa mkokotezo mkubwa unaoelezea hisia, tukio, ama hali kwa lugha ya mvuto.

Kwa ujumla ushairi ni sanaa ya lugha ya mkato yenye ughunaji inayosawiri, kueleza au kuonesha jambo, hisia au katika mpangilio mahususi wa maneno wenye urari wa vina na wizani wa sauti.

Baada ya kuangalia tofauti ya ushairi ifuatayo ni tafsiri ya ushairi wa Kiswahili. Ushairi wa kiswahili umeelezwa na Senkoro (1988) kuwa ni ule ushairi unaotumia lugha ya Kiswahili katika kuwasilisha mawazo, fikra na vionjo vya moyo wa watu wanaotumia lugha ya Kiswahili.

Ushairi wa kiswahili umefafanuliwa tena katika mitazamo mingine miwili. Mtazamo wa Kimapokeo na mtazamo wa Kisasa.

Katika mtazamo wa Kimapokeo wanadai kuwa ushairi wa kiswahili ni ule unaotungwa kwa kufuata kanuni za urari wa vina na mizani, ambazo ni kanuni za ushairi wa Kiswahili. Miongoni mwao ni wazee na vijana wa UKUTA ( Chama cha usanifu wa Kiswahili na ushairi Tanzania) Amri Abedi.

Mtazamo wa wanausasa; Ushairi wa Kiswahili si lazima ufuate kanuni za utungaji wa mashairi. Vina na mizani si vya lazima katika ushairi. (Kezilahabi, E, Mulokozi, M.M na K. Kahigi) maelezo haya yanayofafanua maana ya ushairi wa Kiswahili yana mapungufu kadhaa kama ifuatavyo;

Wanamapokeo wameshindwa kuelezea vipengele vya maudhui. Wamejikita zaidi katika vipengele vya kifani (urari wa vina na mizani) hawajaeleza waswahili ni watu gani? Mashairi haya yanazungumzia mawazo yapi?

Wanausasa wamepinga hoja tu ya wanamapokeo kuwa ushairi wa kiswahili si lazima ufuate kanuni za urari wa vina na mizani. Hawajatoa maana yao kuhusu ushairi wa Kiswahili.

Kwa hiyo, ushairi wa Kiswahili ni utungo unaotumia lugha ya kiswahili kuelezea maisha ya waswahili (watumiaji wa lugha ya kiswahili) katika Nyanja mbalimbali za maisha, wenye kusheheni fani na maudhui yanayohusu watumiaji wa kiswahili

Ama kuhusu Muhula ni kipindi fulani katika mwaka kinachohusishwa na tukio fulani pia huzingatia kigezo cha mwaka muafaka.

Mihula ya ushairi wa kiswahili. Kwa mujibu wa Kezilahabi (1983) amebainisha Mihula ifuatayo;

Muhula wa Urasimu (hadi 1885). Katika kipindi hiki kanuni za utunzi ziliwekwa na ushairi ulitawaliwa sana na mitazamo ya kidini na Kimwinyi. Mfano; wa tungo za ushairi zilizokuwepo kipindi hiki ni utenzi wa tambuka 1728 kilichoandikwa na Bwana Mwengo, utenzi wa Hamziyyah 1690 Sayyid Abdarus , utenzi wa Al-Inkishafi utenzi uliojadili maswala ya matatizo na mazingira yaliyohusu Afrika Mashariki (1810-1820). Uliandikwa na Sayyid Abdalah A. Nassir. Makala za semina ya Kimataifa ya waandishi wa Kiswahili (uk. 148-150)

Muhula wa Utasa 1885-1945. Kipindi hiki ni kipindi cha mabadiliko ya kiutawala na kielimu. Kubadilika kwa hati ya maandishi kutoka Kiarabu kwenda Kirumi. Kipindi hiki maandishi machache yaliandikwa wakat huu, mengi yakiwa maandishi ya Hemed Abdallah. Baadhi ya tenzi zilizopatikana ni Utenzi wa Vita vya Majimaji. Kanuni za uandishi wa mashairi zilianza kupotea. Makoloni ya Ulaya yalikuwa yakigawanwa Afrika (uk. 149-150)

Muhula wa Urasimi mpya (1945-1960) kipindi hiki kilikuwa ndicho kipindi cha kufufua kanuni za utunzi. Shaaban Robert, Amri Abeid Khamis Amani, M. Mnyampala, Ahmmed Nassir na wengineo. Kipindi hiki ndipo kitabu cha sheria za kutunga mashairi kiliandikwa wakati ambao kilikuwa kinahitajika sana ili kuweka kiungo kizuri na wakati uliopo. Yaani  kueleweka vizuri katika wakati uliopo (1954)

Mtindo uliotumika sana ni ule wa mizani 16 yaani 8+8 kwa kila kipande cha mshororo katika mishororo minne . Mtindo uliotumika sana na Muyaka bin Haji katika karne ya 18

Wanamapokeo waliamini kuwa shairi liliandikwa ili liimbwe wakati huo mghani Radioni Athumani Khalfani alikuwa amezoea kuimba mtindo huo na katika mahadhi ya aina moja.

Muhula wa Usasa (1967-hadi leo) ni muhula wa mtazamo mpya kimawazo kisanaa, hivyo kuna mgogoro katika uwanja wa ushairi. Kipindi hiki washairi walikuwa wanatafuta uhuru wa kisanaa.

Mgogoro juu ya kanuni uandishi wa ushairi uliongezeka zaidi.

Muainisho huu wa mihula ya ushairi kwa mujibu wa Kezilahabi, unamapungufu yafuatayo yaliyobainika;

Hujahusisha usimulizi na usimulizi, inaaminiwaka kuwa asili ya ushairi wa kiswhili ni tungo simulizi hasa nyimbo zinazofungamana na ngoma. Wataalam wanaounga mkono hoja hii ni Chiraghdin (1971), Shariff (1988), Nassir (1977) na Ohly (1985).

Pia haja zungumzia ushairi kabla ya karne ya 17. Kutokana na wataalam inaonekana ushairi wa kiswahili ulianza kutungwa na kughanwa kwa ghibu/kuandikwa karne ya 10BK.

Hajabainisha wazi muhula wa Utasa uko vipi? Kwa sababu bado washairi wengi walikuwepo kutoka Tanga, Mombasa mfano; Shaabani Robert.

Kwa mujibu wa Anord, R. (1973) mtaalam huyu ameainisha mihula ya ushairi katika vipindi vitatu kama ifuatavyo;

Kipindi cha kabla ya Ukoloni: yeye alitumia mtazamo wa matabaka. Ushairi uliokuwepo ni ule ulioakisi hali ya watu, mamwinyi na ufalme. mfano; ushairi wa Mwanakupona ulisisitiza kuwatukuza mamwinyi na wafalme. Ushairi huu wa Mwanakupona uliandikwa na Bi Mwanakupona binti Mshamu.

Muhula wa Upinzani: ni kipindi ambacho upinzani ulijitokeza katika utetezi wa Uislam na mila za jadi dhidi ya Ukristo baada ya vita vya majimaji. Kipindi hiki ushairi ulipo na hadi kilipofika kipindi cha mwaka (1930). Kipindi hiki kiliwakilishwa na Shaaban Robert.

Kipindi cha baada ya Uhuru: hiki ni kipindi ambapo washairi wengi walitunga mashairi kushughulikia  masuala ya ujenzi wa jamii mpya. Hii ni kutokana na mabadiliko ya fani ya ushairi. Mfano; mashairi ya Mohammed S. Khatibu ya Fungate la Uhuru na Wasakatonge yanasisitiza juu ya ujenzi wa jamii mpya.

Mapungufu ya Anord.R (1973) katika uainishaji wa mihula ya ushairi wa kiswahili;

Hajaonesha muda halisi kwani anaweka muda katika majumuisho. Mfano; anasema “Kipindi kabla ya uhuru” kuanzia lini hadi lini, kipindi cha upinzani ni lini hadi lini na kipindi baada ya uhuru kuanzia mwaka gani hadi mwaka gani na lini?

Hajahusisha ushairi wa kiswahili na usimulizi kama ndicho chanzo (asili) ya ushairi wa Kiswahili, kwani nyimbo zilizofungamana na ngoma.

Kwa mujibu wa Ohly,R. (1973) mtalaam huyu amegawa mihula ya ushairi katika vipindi vifuatavyo;

Kipindi cha kabla ya mwaka 1888 kwa mujibu wa Ohly; anasema kipindi hiki kilibainisha mashairi/ushairi wa aina tatu. Ushairi wa Kidini uliozungumzia masuala ya kidini. Mfano; utenzi wa Hamziyya, pamoja na ule wa Inkishafi. Ushairi wa kawaida ni ushairi ambao ulikuwa haufungamani na upande wowote isipokuwa unatoa maadili ya dunia. Ushairi wa tungo za Jadi ambazo zipo 13 baadhi ya hizi tungo za jadi ni shairi, utenzi, wimbo, ukwafi, zivindo, kimai, Hamziyya, Inkishafi au Dura mandhuma.

Kipindi cha 1888-1918; mtalaam anaeleza kuwa katika kipindi hiki kumekuwapo na ushairi wa maelezo usiofungamana na siasa. Ushairi wa kutathimini, ushairi wa kupinga ukoloni mfano; Saadan Kandoro, Amri Abeid pamoja na Shaaban Robert. Mashairi ya vikaragosi ambayo ni ya wale wenye hali ya chini/duni. Mfano; mashairi ya Shaaban Robert, mashairi ya S. A. Kandoro.

Kipindi cha 1918-1949; Ohly anasema kuwa kipindi hiki kilitawaliwa na fasihi ya ukoloni. Mikondo ya ushairi iliyokuwepo kipindi hiki ni ushairi wa maadili, ushairi wa malimwengu, na tafsiri kama aliyoifanya Nyerere J.K. (1968) katika ushairi wa kidrama wa kazi ya Shakespeare ambazo ni kazi za mabepari wa Venis. Mfano wa ubeti;

            Nerissa: Naam nitampa bure bila ficha,

                          Poveeni na Jesika kutoka kwa myahudi,

                          Hati maalum ya hiba baada ya kifo chake,

                          Ataacha kwenu nyingi kila atakacho.

Mapungufu ya uainishaji wa Ohly (1973) yanakumbwa na changamoto zifuatazo;

a.       Hajatueleza uhusiano uliopo kati ya ushairi simulizi na ushairi aliouainisha katika vipindi vyake.

b.       hajaeleza baada ya muhula wa 1918-1949 mashairi yaliyoendelea mapaka leo yana maudhui gani

Baada ya kuangalia wataalam hawa katika kuainisha vipindi vya ushairi tunabaini kuwa mihula ya ushairi inaweza ikagawanywa kama ifuatavyo;

Muhula wa usahiri simulizi mpaka 1500. Muhula huu unatueleza kuwa asili ya ushairi unaonyesha kuwa ni Ngoma na nyimbo ambazo zinafungamana na ngoma. Mfano; utenzi / tungo za Fumo Liyongo.

Muhula wa Urasimu 1500-1890; kipindi hiki cha ushairi kilitambulika kwa kuwepo kwa tungo za utenzi wa Tambuka 1728, Utenzi wa Hamziyya 1644 na utenzi wa Al-Inkishafi 1820. Hiki kipindi ambacho kanuni za utunzi wa ushairi zilitumiwa kwa kiasi kikubwa. Kutokana na sababu hiyo pia kipindi hiki kilipewa jina la kipindi cha Utasa hii ni kwa mujibu wa Kezilahabi.

Muhula wa Mzinduko na Urasimi mpya 1946-1967 kutoka kipindi cha utasa ufufuo wa kanuni na mwongezeko wa kazi za ushairi zilionekana. Mfano; 1957 kitabu cha sheria za kutunga mashairi cha Amri Abeid kilichapishwa. Washairi kama vile M. M. Mlokozi na M. Mnyampala, Kandoro. S. Hivyo ikaonekana kazi za ushairi zimezinduka.

Muhula wa Mageuzi na Majaribio 1968-hadi leo. Kipindi hiki kinaonesha majaribio na migogoro mbalimbali juu ya kujadili kanuni za kutunga mashairi (ushairi). Majaribio hayo yamefanya kuzuka kwa ushairi mpya ujulikanao kama ushairi wa Mavue (masivina, huru, mlegezo) aina ya Bongo Flava, ambapo kuna uimbaji na utendaji.

NADHARIA ZA FASIHI SIMULIZI YA KIAFRIKA

Katika taaluma ya fasihi simulizi, suala la kuwa na mitazamo tofautitofauti miongoni mwa wataalamu ni kitu cha kawaida tangu kale. Fasihi simulizi kiulimwengu imekuwa ikitazamwa na kuchambuliwa kwa nadharia kadhaa tangu zamani. Katika bara la Afrika kuna wataalamu wengi kutoka ndani na nje ya bara hili waliotoa michango yao kadhaa katika kuichambua fasihi simulizi ya kiafrika (hasa kipengele cha ngano). Kwa ujumla nadharia hizi zinaonekana kujumuisha hata ngano za Kiswahili. Kwa hiyo hapa katika kuzijadili nadharia hizo tutachukulia kuwa nadharia hizo baadhi kati yake zinaweza kutumika katika kuchambua ngano za Kiswahili. Okpewho (1992:164-181) na pia Finnegan (1970:315-334) wanajadili nadharia mbalimbali zinazolinda fasihi simulizi za kiafrika hasa ngano kama ifuatavyo:

Mosi, nadharia ya ubadilikaji taratibu, (Evolutionism). Nadharia hii iliasisiwa na mwanabiolojia wa Kiingereza Charles Darwin na baadaye kuungwa mkono na wananadharia wa Kiingereza kama Edward Burnet Tylor, James George Frazer na Andrew Lang. Pamoja na kwamba asili ya nadharia hii ni mawazo ya kisayansi hasa biolojia, wanafasihi simulizi wanaitumia wakidai kuwa masimulizi tunayoyasikia hivi leo ni ubadilikaji wa taratibu kwa miaka mingi. Wataalamu hudai kuwa tafiti nyingi zinaonesha kuwa masimulizi mengi ya kiafrika hasa ngano hufanana kwa kiasi fulani, hii ni uthibitisho kuwa masimulizi haya yana asili moja kwa miaka mingi iliyopita. Inasemekana kuwa usimulizi wa msingi wa ngano hizi ulikuwa mmoja lakini kutokana na ubadilikaji taratibu kila jamii imekuwa ikiongeza vikorombwezo kadhaa katika masimulizi kutoka kizazi kimoja hadi kingine. Ili kuhahikikisha kuwa masimulizi haya yanabaki imara, jamii zimekuwa zikiaminishwa kuwa masimulizi mengi ni ya kweli lakini katika hali halisi, masimulizi haya hutokana na kuendelea kukarabati masimulizi ya mwanzo.

Nadharia hii ina udhaifu katika kuamini kuwa fasihi simulizi za kiafrika zinachukuliwa kuwa hazina mwenyewe, lakini ukweli ni kwamba fasihi simulizi za kiafrika ni mali ya jamii nzima, japo si kweli kwamba kila mtu katika jamii anaweza kuwa fanani kwa kiwango kile kile sawa na fanani mwingine.

Nadharia ya msambao au uenevu  (Diffusionism). Nadharia hii iliasisiwa na wataalamu kama Jacob na Wilhelm Grimm, baadaye mawazo yao yakaendelezwa na Max Muller. Mtaalamu mwingine ni Mmarekani Steve Thompson. Pamoja na kuwepo tofauti ndogondogo za wataalamu wa nadharia hii, mawazo yao yanalenga kueleza kuwa kuna kitovu cha fasihi simulizi dunia nzima. Kwa sababu ya jamii kuingiliana kutokana na sababu mbambali, masimulizi haya yalianza kuhama kutoka jamii moja hadi nyingine hasa kutoka kwenye jamii zilizostaarabika kimaisha kwenda kwenye jamii ambazo hazijastaarabika. Waataalamu hawa walisema kwamba kukitokea kufanana kati ya hadithi moja toka jamii mbili tofauti basi jamii hizo zilipata kuwasiliana na kuathiriana kwa upande wa utamaduni. Hapa wataalamu kama Jacob na Wilhelm walisema kuwa kama kuna kufanana kokote kwa ngano za kiafrika na ulaya, basi ngano za kiafrika ni chipukizi toka kwa wazazi wenye utamaduni wa India na Ulaya.

Tukichunguza ngano za Kiswahili kwa jicho la nadharia hii, tunaweza kusema kuwa ngano nyingi zinaonekana kufanana kutoka jamii mbalimbali za waswahili hivyo kuna uwezekano wa kuwepo kwa kitovu cha usimulizi huu katika jamii fulani. Lakini nadharia hii ina upungufu mkubwa hasa kwa kupuuza utu na utamaduni wa mwafrika, inapodai kuwa mwafrika alikopa ngano kutoka kwa mzungu na mhindi inaelekea kusema kuwa mwafrika kabla ya kuwa na mahusiano na watu hawa hakuwa na utamaduni suala ambalo ni la kibaguzi zaidi.

Nadharia ya kisosholojia. Nadharia hii iliasisiwa na Bronislaw Malinowski (1922, 1926) na kuwa na wafuasi kama Edmund Leach, Raymond Firth, William Bascom na kadhalika. Mtazamo wa nadharia hii ni kuwa ngano za kiafrika zipo na kuibuka kwa sababu ya utumizi katika jamii. Watafiti hawa kama wanasosholojia, waliamua kuchunguza vipera vya fasihi simulizi (na ngano zikiwemo) kwa upekee wa kila jamii. Walichunguza mila na desturi kwa kuzingatia uamilifu wake katika jamii. Wataalamu mbalimbali kwa kutumia nadharia hii waligundua kuwa ngano za kiafrika zina majukumu muhimu katika jamii husika kwa mfano, Jan Vansina katika kuzijadili simulizi za utawala wa Waganda aligundua kuwa simulizi hizo zinaakisi utawala wa kurithi unaolinda umoja wa jamii ya Waganda. R.G. Willis katika kuchanganua ngano za kihistoria za Wafipa wa Tanzania, anatumia ufafanuzi wa kiishara kugundua mihimiri miwili ya kimaendeleo katika jamii. Adward Shorter (1969) alifanya utafiti kwa Wakimbu wa Tanzania akagundua kuwa ngano za Wakimbu ni muhimu sana kwa kuhifadhi vipindi mbalimbali vya kihistoria katika jamii husika.

Nadharia hii katika ngano za Kiswahili tunaweza kusema kuwa maisha ya jamii za waswahili ndiyo yanayozifanya ngano ziwepo kutokana na matumizi mbalimbali kijamii. Kazi za ngano katika jamii za waswahili huwa mhimili wa kuwepo ngano hizo bila kupotea.

Nadharia ya urasimi (formalism). Kwa kiasi kikubwa nadharia hii ilikuja kupiku ile ya msambao au uenevu. Zote zililenga kuvunjavunja ngano ili kuona vipengele vinavyoiunda. Wakati nadharia ya msambao ikilenga kuivunjavunja ngano katika vipengele vyake na hatimaye kuanza kutafuta mahali ilipoanzia na hatimaye kuunda ngano chanzi, nadharia ya urasimi yenyewe iliona huu ni upotezaji wa muda na nguvu kwani yote haya yaliishia kuleta utata kimgawanyo. Wanaurasimi wao waliona kuna haja ya kuchunguza jinsi vipengele hivi vya ngano vimepangika kimfuatano katika kuiunda ngano yenyewe kuliko kuanza kuhangaika kutafuta dhamira na hatimaye kusema chimbuko la ngano. Mwaasisi wa nadharia hii ni mrusi aitwae Vladimir Propp (1928) na baadae kufuatiwa na Eleazer Meletinsky, Marion Kilson na Alan Dundes. Kwa kupanua mawazo ya Propp, Dundes (1971) baada ya kuzichunguza ngano za Uganda hasa zile zinazohusisha wahusika wajanja kama sungura na kobe, aligundua kuwa ngano hizi zina dhima tano. Mosi, zile za urafiki zinazoonesha umoja na mshikamano katika kudumisha urafiki, pili zile za mvutano unaolenga kupima urafiki. Tatu, zile ngano zinazoonesha kuharibu urafiki. Hizi ni ngano zinazoonesha kundi moja la urafiki kuonesha hali ya kuharibu uaminifu katika urafiki hasa kwa kuwadanganya wenzao. Nne, ngano zinazoonesha ugunduzi yaani upande wa urafiki uliodanganywa hugundua ujanja na uongo uliofanywa na kundi jingine katika kuharibu uaminifu. Tano, ni ngano zinazoonesha mwisho wa urafiki.  Ngano hizi huonesha hatima ya kuvunjika kwa urafiki wa makundi na mara nyingi huishia kutoa adhabu kwa mwanzilishi wa uhasama.

Nadharia hii katika ngano za Kiswahili tunaweza kusema, inamaanisha kuzielewa ngano hizi kwa kuchunguza jinsi ngano hizi zinavyoweza kuvunjwavunjwa katika vipengele vyake na hivyo kubainisha muundo wake.

Nadharia ya uhulutishi (hybridization). Nadharia hii ina wafuasi wengi wa kiafrika kwa mfano Ngugi wa Thiong’o, Chinua Achebe, Frantz Fanon na wengine. Mtazamo mkuu wa nadharia hii ni kuangalia namna ambavyo nadharia zingine zinaweza kufaa na kushirikiana katika kuchunguza fasihi simulizi za kiafrika. Hawa walilenga kuchunguza fasihi simulizi ya mwafrika kwa kuangalia uzuri unaojitokeza katika kazi za waafrika wenyewe. M.M.Mulokozi ni mfuasi wa nadhari hii kwa Tanzania. Mawazo ya wanauhulutishi yanajibainisha kwa kutoa matamko kadhaa wanayoyatoa kuihusu fasihi simulizi ya mwafrika, kwa mfano wanasema kuwa kuna haja ya kutojali mwonekano na uzuri wa nje wa fasihi na kujali zaidi utendekaji ambao umejikita kwenye utendaji halisi wa msanii na hadhira yake kifani na kimaudhui, utendekaji unatakiwa uwe na uwili unaokamilishana yaani usielekee tu kwenye utamu bali uwe sanjali na hadhira na mazingira yao, ni kosa kubwa kwa waafrika kuiga mambo bila kuchukua tahadhari ya kujua kama wayaigayo yanawafaa katika jamii zao, pia fasihi simulizi si sanaa ya kimapokeo isiyo na upya wowote bali inapaswa kutiwa ubunifu ulio hai.

MAREJEO

F. E. M. K. Senkoro (1982) Fasihi. Press and Publicity Centre. Dar es Salaam.

F. Ruth (1970) Oral Literature in Africa. Oxford: Clarendon Press

K. W. Wamitila (2004) Kichocheo cha Fasihi, Simulizi na Andishi. Focus Publications Limited: Nairobi

M.M. Mulokozi (1989) Tanzu za fasihi simulizi. Katika Mulika. Na 21

M. Msokile ( 1993) Misingi ya Uhakiki wa Fasihi. E.A.E.P. Nairobi

P.Mhando na N.Balisidya (1976) Fasihi na sanaa za maonyesho. T.P.H. Dar es Salaam

S. Okpewho (1992) African Oral Literature. Backgrounds, Character, and Continuity. Indiana University Press. U.S.A