MOTO WA MIANZI
MOTO
WA MIANZI
MAUDHUI
SWALI:
Chambua Maudhui ya Riwaya ya Moto wa
Mianzi
Historia
fupi ya Mwandishi na utunzi wa kazi yake:
RIWAYA YA MOTO WA
MIANZI; ni riwaya iliyoandikwa na mwandishi aitwaye Mugyabuso Mulokozi.
Alizaliwa tarehe 7 Juni mwaka 1950. Mugyabuso Mulokozi ni muhadhiri katika chuo
kikuu cha Dar es Salaam. Mwandishi huyu pia ameweza kuandika kazi mbalimbali.
Baadhi ya kazi zake ni:
·
Mashairi ya kisasa aliyoandika kwa
kushirikiana na K.K Kahigi.
·
Malenga wa Bara aliyoandika pamoja na
K.K Kahigi
·
Mukwava wa Uhehe
·
Kunga za Ushairi na Diwani yetu
aliyoandika pamoja na K.K Kahigi
·
Ngome ya Mianzi
·
Ngoma
ya Mianzi
Tukirejea zaidi riwaya
ya Moto wa Mianzi; riwaya hii inahusu matukio yaliyofuatia kutekwa kwa ngome ya
Kalenga mwaka 1894. Katika riwaya hii Mutwa Mukwawa alikimbila Kilolo kwa baba
yake. Mugoha Muhanzala, Nyawelu wakiwa na mtoto Semuganga walipewa jukumu la
kumpeleka Sapi bin Mukwava, Kilolo kwa baba yake. Mwandishi anajadili masaibu
yaliyowapata njiani.
Riwaya ya Moto wa
Mianzi ni ainaya riwaya ya kimajaribio
kwa kuzingatia kigezo cha fani kutokana na kwamba imetumia kanuni ambazo si
zoefu katika utanzu wa riwaya kwa mfano kwenye kipengele cha fani na maudhui.
Riwaya nyingine zinazofanana na riwaya husika kimaudhui ni kama vile Nagona na
Mzingile. Kutokana
na swali ambalo limejikita zaidi katika maudhui, dhana ya maudhui ni pana.
Maudhui ni mawazo au mambo yanayosemwa
ndani ya kazi ya sanaa.Maudhui yanaweza kuwa jambo lolote linalomkera mwanadamu , kwa mfano maana ya
maisha, mapenzi, mauti, ndoa, elimu, kazi, ukombozi, dini, nk.Maudhui
hujumuisha mawazo pamoja na mafunzo mbalimbali yaliyomsukuma msanii hadi
akatunga na kusanii kazi fulani ya kifasihi.Vipengele vya maudhui ni pamoja na
dhamira, migogoro, falsafa, ujumbe na msimamo wa mwandishi.
Dhamira
Dhamira ni
malengo/lengo/wazo kuu la mwandishi katika kazi ya fasihi. Zifuatazo ni dhamira
chomozi katika riwaya ya Moto wa Mianzi.
Dhamira kuu
Ukombozi
wa kifikra, Wanyigendo waliweza kujitambua kuwa wananyanyaswa
na Wadachi na kuanza kutafuta njia ya kijikomboa kutoka mikononi mwa Wadachi.
Waliweza kuwa na umoja wa dhati kwa mfano walishirikiana kijiji kimoja hadi
kingine kuwapokea waliojitoa mhanga ili kumwokoa Sapi ambaye alikuwa na Mugoha pamoja na Nyawelu. Sapi alikuwa
anatafutwa na Wadachi ili wamnyonge lakini Mugoha, Nyawelu na Wanyigendo waliweza kushirikiana
ili kumwokoa Sapi. Mfano Wanyigendo waliwapokea Mugoha, Nyawelu na Sapi (uk.
14) kutoka kijiji cha Ipamba na kupokelewa Idegesi (uk.22). Hii ilionyesha
walikuwa na ushirikiano baada ya kujitambua ili kumwokoa Sapi na waliweza
kutumia alama mbalimbali kutoa taarifa kwa wale waliokuwa wanasafiri kwenda
Kilolo, na walitumia alama za kufunga nyasi mafundo mafundo na kuyapanga njiani
ili kutoa taarifa kuwa hali sio nzuri.Ukombozi wa kisiasa,
Ukombozi
wa kisiasa, Ni kujikomboa kiitikadi ambapo itikadi moja
inapingana na itikadi nyingine na kusababisha hali ya mvutano kati ya matabaka. Katika riwaya hii mwandishi amefanikiwa
kuonyesha ukombozi wa kisiasa uliokuwa unafanywa na Wahehe ili kupata uhuru katika
jamii zao.
Ujasiri
na kujitoa mhanga
Ni hali ya mtu au watu
wachache kukubali kujitoa kwa ajili ya wengi,a kwa ajili liwaya hii wamejitokeza wahusika walio weza
kujitoa muhanga kwa ajili ya watu wao mwandishi ameweza kumtumia muhusik Mugoha
aliyejitolea kukamatwa na wadachi na kujiita Sapi ili aweze kumuokoa Sapi. Hii
tunapata katika ukurasa wa 72 Mugoha anasema “Nataka
kuwahadaa. Hakuna njia nyingine”
“Utawahadaaje?Alizidi
kuuliza.
“Nitawaendea na kuwaambia kuwa
mimi ndiye Sapi”
Pia katika ukuras wa
86-87 ujasili wa Mugoha unaendelea
kujidhihilisha alipo ambiwa na Sapi baada ya kukutana nae gerezani anasema. Ni
hivi, wewe ulipoamua kujitoa kwa Wadachi kwa niaba yetu, ulifanya uamuzi wa
kujitoa muhanga kutoa maisha yako kwa niaba yetu. Bahati mbaya nilikuwa usingizini hivyo ni kama sikuwepo. Ningekuwepo
nisingekubali uchukue hatua hiyo” Katika jami zetu za sasa za kitanzania na
Africa kwa ujumla, wapo watu ambao hujitolea maisha yao kwa ajili ya kukomboa
maisha ya ya watu walio wengi licha ya kwamba huweza kukumbana na vizingiti
vingi na wengine huishia kufa au kufungwa magerezan lakini lengo ikiwa ni
kuwakomboa wanajamii
Usaliti
Ni kitendo cha kwenda
kinyume na makubaliano. Katika riwaya hii usaliti umeweza kujitokeza pale
ambapo wanajamii wachache walikuwa wakiwasaliti wenzao na kukwamisha juhudi za
kujikomboa mikononi kwa wananchi kutoka mikononi mwa wadachi. Mwandishi
anamuonyesha mhusika Kafugwa akiwasaliti wazawa wenzake na kuungana na Wadachi.
Usaliti huo ulipelekea kuzorota kwa mchakato wa kuumpeleka kijana Sapi na
kumfikisha kwa Mukwava, kupelekea kukwama kwa shughuli za mapambano kati ya
Wanyigendo na Wadachi.Katika uk 62 mwandishi anasema
“Sapi! Mugoha! Nyawelu! Tovi! Itikeni!
Juhudi zenu ni bure. Hamtaweza kutoroka. Mmekwisha
zungukwa. Wekeni silaha zenu chini; mjitoe mapema! Labda Bwana mkubwa
atawahurumia!
Mnasikia!
Tulimsikia
vizuri kabisa! Alikuwa ni Kafugwa kawaongoza maadui kuja kutukamata”.
Katika jamii za sasa
wapo watu ambao hujikuta wakiwasaliti wenzao, usaliti huo unaoweza ukajitokeza
katika Nyanja za kiuchumi, kisiasa na hata kiutamaduni,usaliti huo husababisha
kukwama kwa juhudi za watu katika kuyafikia malengo yao ya kujikwamua kimaisha
Umoja
na Ushirikiano
Ni ile hali ya jamii ya watu kuwa na mawazo yanayofanana na
kuyasimamia ili kuweza kufikia lengo fulani. Umoja na mshikamano ulionekana
kuwa mkubwa sasna baina ya wananchi wa kalenga licha ya kukutana na changamoto
nyingi za utawala wa mabavu wa mdachi. Katika riwaya hii mwandishi ameonyesha
umoja na mshikamano kati ya Wanyigendo wa kijiji kimoja hadi kingine, kwa
kuwaongoza Mugoha, Nyawelu pamoja na Sapi katika safari yao ya kwenda Kilolo
kwa kuwapa chakula na mahitaji mengine muhimu, na pia kuwafahamisha katika
sehemu zenye hatari kama katika kijiji cha Ipokela walitumia nyasi katika
kuzifunga na kuziweka katika mafundo njiani. Haya tunayapata katika ukurasa wa
67-68 ambapo mwandishi anasema;
“Tulianza kulichunguza eneo hilo tukitafuta alama
iliyochorwa na Wanyigendo.kwa kawaida kama
kuna hatari Wanyigendo waliacha alama ya mafundo matatu ya nyasi zilizoota
kando ya njia, upande wa kushoto. Mafundo hayo
yalifungwa kila baada ya hatua tano kufuata usawa wa njia”.Pia Mugoha, Nyawelu
na Tovi walishirikiana kufanikisha zoezi la kumtorosha Sapi ili kumtoa mikononi
mwa Wadachi kwani Tovi aliwasaidia kuwaibia punda. Katika jamii yetu umoja na
ushirikiano ni muhimu ili kudumisha maendeleo katika mambo mbalimbali.
Nafasi
ya Mwanamke katika jamii
Mwandishi Mulokozi
amemchora mwanamke kama mtu jasiri kwa kumwonyesha mhusika wake Nyawelu ambaye
alitenda matendo ya kijasiri kama kuwalinda wenzake usiku wakiwa wamelala. Pia kitendo
cha kutembea usiku na mtoto mgongoni ni kitendo cha ujasiri sana, na alikuwa mbele kabisa ya msafara, mfano uk.wa
23 “Baridi kali, Nyawelu aliuvunja ukimya ule huku akijaribu kumfunika mtoto
vizuri zaidi kwa mbeleko yake ya ngozi; pi uk.wa 27 Nyawelu alikuwa ni msichana
wa ajabu, alikuwa mvumilivu, mkomavu na jasiri aliweza kustahimili wakati sisi
tuliojiita wanaume tulipoporomoka kama vifusi kwa uchovu”
Pia Nyawelu aliweza
kumkamata askari Mwafrika aliyekuwa
akiwatumikia Wadachi na kumfunga kamba.
Hii ni kwa sababu baadhi ya Waafrika waliungana
na watawala kuwapinga waafrika
wenzao.Hili linajidhihirisha katika ukurasa wa 19,Chusu anamwabia Nyawelu, “Nawe ukamkamata ukamfunga kamba na kumchapa
viboko?” “Sikumchapa, nilimfunga tu. Nyawelu alieleza.
Nyawelu amechorwa kama
mwanamke mchapakazi,Walipokuwa Uzungwa na wenzake aliweza kuamka usiku na
kumkatia punda majani.Katika ukurasa wa 56 Nyawelu anasema, “Mlipolala
nilimsikia punda akilia . Nikakumbuka kuwa tulikuwa hatujampa chakula. Nikaamka
kwenda kumkatia majani.”
Suala la ukatili na
udhalilishaji,
Hivi ni vitendo ambavyo
ni kinyune na haki za binadamu.Kulikuwa na udharirishaji uliofanywa na wadachi baina ya watu watu wa kalenga kama
vile walikuwa wakivuliwa nguo hadharani, kuchapwa viboko vingi ka wanyama na kunyongwa.Haya
yanajionyesha katika uk 44 ambapo mnyigndo mmoja alidhalilishwa kwa kuchapwa
viboko vingi baada ya Sakalani kudhani kuwa alikuwa anamjua Sapi na kukataa
kumtaja.Sakalani alisema“Piga yeye hamsa wa- ishirini,” Sakalani aliamuru.Papo
hapo askari wawili walimbwaga chini yule
mtu, wakamlaza vizuri kifudifudi na kumteremsha kaniki aliyojifunga kiunoni.
Halafu askari mwingine alipokea mjeledi
kwa mzungu akaanza kumcharaza.” Baada ya
kuchapwa yule askari akamwambia
“Vya Bwana mkubwa tayari,sasa pokea
changu,Alimwongezea kiboko cha ishirini
na sita”.Vile vile katika jamii yetu kuna baadhi ya watu katili wanaodhalilisha
wengine mfano kuwatukana mbele ya wenzao.
Matabaka
Hii ni hali ya kutokuwepo kwa usawa baina ya pande
mbili,yaweza kuwa katika Nyanja ya kisiasa, kiuchumi,kiutamaduni na kijamii . Katika
riwaya hii matabaka yaliyojitokeza kwa uwazi ni matabaka ya kisiasa baina ya
wenyeji(Wanyigendo) na wageni(Wadachi) ambapo Wadachi walikuwa wakiwatawala
wenyeji kimabavu. Tabaka tawala likiongozwa na Bwana mkubwa ambaye ni Sakalani
wanachi walikuwa hawana maamuzi yoyote kila kitu waliamuliwa na utawala wa
kidachi, mfano ukurasa wa 36, Lwang’a anasema, “Alfajiri na mapema tuliamshwa na
mpiga mbiu aliyekuwa akipita nyumba hadi nyumba akipuliza pembe na kutangaza kwa
kuu “Myuu! Myuu! “Sikilizeni!
Sikilizeni! Enyi wana Kipengelo! Taarifa ya serikali mzungu! Sikilizeni!
Sikilizeni! Sikilizeni! Leo Bwana mkubwa anakuja kila mtu anatakiwa kwenye
uwanja wa kijiji”. Mtu ambaye alikuwa haudhurii kwenye mkutano alikuwa
anaadhibiwa kwa kuchapwa viboko au kunyongwa.
Uzalendo
Hii ni hali ya mtu au
watu kuipenda nchi yao kuwa tayari
kuitumikia , kuilinda, kuipigania na kuitetea kwa hali yoyote kwa mfano
kupoteza uhai kwa ajili ya wengine Mwandishi
katika riwaya hii ameonyesha suala la uzalendo kwa kuwaonyesha Wanyigendo jinsi
walivyokuwa wakipambana na Wadachi,
walishirikiana kwa pamoja katika hali na mali. Mfano mwandishi amemtumia mhusika
wake Lwang’a, akisema, “Awepo asiwepo la muhimu ni kwamba sisi ni Wanyigendo
tunawajibika kumsaidia iwapo atafika pande hizi”.Pia ukurasa wa 47 ambapo akina
Mugoha Nyawelu na Lwang’a, walikuwa wakimzungumzia Sapi aliyekuwepo mbele yao
lakini kwa jina tofauti la Msavilana ili
asigundulike na watu. Pia kitendo cha Nyawelu, Mugoha na Sapi kuwa tayari
kutembea usiku mwendo mrefu kumtorosha Sapi ili kuokoa uhai wake inaonyesha
hali ya uzalendo kwani hawakuogopa kufa, wanyama wakali wala hatari yoyote
ambayo ingeweza kuwapata wakati wa usiku. Hii inapatikana katika kurasa zote za
kitabu hiki.Hata katika nchi zetu kuna watu wenye hali ya uzalendo wanaojitoa
kwa ajili ya nchi yao na wenzao pia katika kutetea uhai na haki.
Utawala wa mabavu
Ni utawala unajikita
katika kutuma nguvu kama vile jeshi na wanachi kuto kuwa huru kuchangia mawazo
yao. Katika riwaya hii utawala wa kutumia nguvu ndiyo ulitawala kwani watu
walio enda kinyume na utawala huo walinyongwa na wengine kufungwa,pia vitisho
vikali viliendelea kutolewa kwa yeyete atakaye pinga utawala wa kidachi. Haya
tunayaona katka uk 46 Sakalani anasema
“hivyo kama msipotii mtakamatwa na kupelekwa Bomani kuchapwa na kufungwa. Wale
watakaosaidia au kuficha maadui watakamatwa na bila shaka watanyongwa. Pia amri
ziliendelea kuwa na kuwafanya watu kuishi kwa uwoga na kukosa uhuru Sakalani
anasema
“ Amri ya moja ,
kuanzia sasa marufuku kwa mutu yeyote ya
kipengelo kwenda nje ya kijiji hii ila kwa luksa maalumu ya selikali”
“Amri ya mbili,kutoka
sasa marufuku kabisa kwa mtu yeyeto wa kipengelo kutembea usiku. Kama mtu
naonekana usiku askali napiga yeye risasi, shauri kwisha”
Hitimisho
Maudhui yaliyopo katika
riwaya hii yanasadifu kwa kiasi kikubwa mambo yaliyopo katika jamii ya sasa kwa
mfano suala la usaliti. Katika riwaya hii tumeona suala la usaliti baina ya
Waafrika wao kwa wao wakisalitiana kipindi cha kupigania uhuru wao na kumpinga
Mdachi, vile vile katika jamii yetu ya sasa tunaona jinsi ambavyo viongozi wetu
wakishapata madaraka wanaanza kuwasaliti Watanzania wenzao. Pia suala la
matabaka; tumeona tabaka la wazungu ambao ni Wadachi na ambalo ndilo tabaka la
juu linalomiliki kila kitu na tabaka la Waafrika ambao ni watu duni
wananyanyaswa na kuonewa. Vile vile matabaka haya yapo katika jamii yetu. Kuna
tabaka la wenye navyo yaani matajiri na viongozi na tabaka la wasionavyo yaani
raia wenye hali duni, masikini ambapo tabaka la wenya navyo linawanyanyasa watu
wa hali ya chini na wale walioshika hatamu za uongozi wanawaanyanyasa raia
wengine wanaoishi katika shida. Na pindi watu hawa wa tabaka la chini
wanapoungana na kudai haki zao wanazuiliwa na vyombo vya dola na wakati
mwingine wanapigwa na wengine kuuwawa.
MAREJELEO
Mulokozi, M.M (1996)
Moto wa Mianzi; Morogoro; ECOL Publication