HISTORIA YA FASIHI SIMULIZI YA
KIAFRIKA KWA MTAZAMO WA NADHARI ZA UTANDAWAZI,
UTAIFA NA HULUTISHI.
Utangulizi
Fasihi
simulizi kwa mujibu wa Mlokozi (1996), ni fasihi inayotungwa au kubuniwa
kichwani na kuwasilishwa kwa hadhira kwa njia ya mdomo na vitendo bila kutumia
maandishi. Hivyo fasihi simulizi inafungamana
na muktadha au mazingira fulani ya kijamii na kutawaliwa na muingiliano
wa mambo kama vile Fanani, Hadhira, Fani inayotendwa, Tukio, Mahali pamoja na
Wakati wa utendaji.
Balisidya (1983) anasema fasihi
simulizi ni aina ya fasihi ambayo hutumia mdomo katika kuumbwa, kuwasilishwa na
kusambazwa kwa wasikilizaji na watumiaji wake.
Mteru,M
(1983) anasema fasihi simulizi ni aina ya fasihi inayotumia mdomo kwa kuumba na
kusambaza.
Fasili zote zinazungumzia kitu
kilelekile kwamba fasihi simulizi inategemea sana uwepo fanani, hadhira, jukwaa
na mada inayotendwa. Hivyo kwa ujumla tunaweza kusema kuwa Fasihi simulizi ni
sanaa inayotumia lugha ya kisanaa ili kufikisha ujumbe kwa hadhira iliyokusudiwa
kwa njia ya mdomo au masimulizi.
Kwa
upande wa nadharia, tunaweza kusema kuwa nadharia, ni mawazo au muongozo
unaomuongoza mtafiti au mchambuzi wa jambo Fulani ili kuweza kulikabili jambo
hilo ambalo halijapata kupatiwa ufumbuzi au ukweli wake.
Nadharia ya fasihi simulizi ilianza katika elimu ya
ushairi wa Wagiriki toka karne ya 18. Mnamo karne ya 20 nadharia za fasihi simulizi
zimezua mikabala mikubwa katika usomaji wa matini. Kwa hiyo nadharia ya fasihi
simulizi ni mawazo yanayotoa muongozo kuhusu muelekeo wa jambo Fulani katika
fasihi simulizi. Kwa kufanya hivyo nadharia hizo zimeweza kuleta mabadiliko
katika nadharia asilia zilizokuwepo kwa mfano utamaduni wetu wa asili kama vile
ususi, ufinyanzi, jando na unyago umeathiriwa na ujio wageni.
MJADALA
Watafiti wa kimagharibi
na wa kiafrika wameangalia mambo mengi yaliyoikabili fasihi simulizi ya
kiafrika na mawazo yao ni kama yafuatavo:
Kwa kuanza na mawazo ya wana nadharia
ya utandawazi
na ambayo imegawanyika katika makundi matatu ambayo ni:
Nadharia
ya Ubadilikaji taratibu. Muasisi wa
nadharia hii ni Charles Dawin (1809-1882), na wafuasi wake waliamini kuwa kuna misingi
anuai kuhusu kanuni zinazoongoza asili na maendeleo ya utamaduni wa mwanadamu.
Kundi hili liliona kuwa dhana ya ubadilikaji taratibu misingi yake mikuu ni
Viumbe hai.
Wanasema Viumbe hai vyote vinakuwa
katika mchakato wa mabadiliko mbalimbali hadi kufikia kwenye maumbo yao ya
sasa. Hivyo na Fasihi simulizi imepitia michakato mingi ya mabadiliko mpaka
kufikia katika umbo lake la sasa mfano Fasihi simulizi ya kipindi cha Ujima ni tofauti na
fasihi iliyofuata katika vipindi vingine kama vile wakati wa Utumwa,
Ubepari hata mfumo tulionao sasa.
Hivyo fasihi similizi ya kiafrika hubadilika
kutoka kipindi kimoja hata kingine kutokana na mabadiliko ya kijamii. Kwa
ujumla wasisi hawa wanaamini kuwa chimbuko la fasihi simulizi ni jamii yenyewe
na kutokea kwa kufanana kwa kazi za fasihi simulizi kutoka jamii moja hadi nyingine
kunasababishwa na hatua sawa za mabadiliko kiakili na kijamii kwani jamii moja
iliyozagaa ulimwenguni kote akili zao ni sawa.
Nadharia
ya Msambao, Waasisi wa nadharia hii ni Grimms na Thompson. Wanamsambao
wamepingana na wanaubadilikaji taratibu ambao (wanaubadilikaji taratibu)
waliamini kuwa kufanana kwa fani mbili za kifasihi kunatokana na jamii hizo
kupitia hatua sawa za kimaendeleo, wanamsambao wanaamini kuwa pale ambapo kufanana kwa namna
hiyo kutatokea sababu ya msingi ya mfanano huo ni kuwa katika kipindi fulani
hapo zamani jamii hizo ziliwahi kukutana kwa namna fulani na makutano hayo
yalisababisha hali ya kuazimana baadhi ya mila na desturi.
Kwa ujumla mawazo ya wafuasi wa
nadharia hii wanaamini kuwa utamaduni unaweza kusambaa kutoka katika jamii
imara na maarufu tena yenye nguvu kuelekea katika utamaduni wa jamii iliyo dhaifu.
Hivyo basi kutokana na mawazo ya wataalamu hawa ni kuwa fasihi simulizi ya
kiafrika ilisambaa kutoka katika sehemu moja iliyostaarabika (Ulaya) kwenda
sehemu nyingine ambayo haijastaarabika (Afrika). Kwa mfano ushairi wa simulizi
wa kiswahli ulitoka Uarabuni na uajemi kuja Afrika na huko ndiko ambako
kulionekana kuwa kumesataarabika kuliko Afrika na ndio maana ushairi huo
uliletwa huku Afrika.
Wananadharia
hii wanaamini kuwa asili ya fasihi simulizi ya kiafrika ni ulaya, jambo ambalo
hatuwezi kukubaliana nalo kwani kila jamii ina fasihi yake na kutokea mfanano
wa baadhi ya kazi za fasihi huenda kuna
kuathiriana kwa namna Fulani miongoni mwa jamii hizo.
Nadharia ya Kisosholojia.
Nadharia hii ya kisosholojia ina mihimili mitatu ambayo ni ule wa Umahususi
na sio umajumui, mkazo katika
utendaji na mhimili unaosisitiza dhima
ya fasihi simulizi katika jamii.
Kwa
kuanza na mhimili wa Umahususi, nadharia
hii ilijikita zaidi katika jamii peke yake badala ya kujikita katika taaluma ya
sanaa jadi kwa ujumla kama walivyofanya wananadharia wa nadharia ya
kiutandawazi. Hii ilikuwa baada ya kugundua dosari zilizofanywa hapo kabla,
Dosari ya kutoa tamko la juu juu na la jumla zaidi ambapo matamko hayo mara
nyingi yalitupilia mbali vipengele fulani vya lugha na mienendo mingine ya
jamii.
Pia
katika mhimili wa utendaji, Wanasosholijia
waliweka msisitizo katika kuchunguza utendaji (performance) wa kazi mbalimbali
ya fasihi simulizi. Kutokana na msisitizo huo imebainika kuwa fanani wa kazi ya
fasihi wanaujuzi na ustadi wa kiutendaji katika sanaa husika na jambo hili
limetuwezesha kuelewa kuwa katika fasihi simulizi kuna kipengele cha utendaji.
Vilevile wamedokeza sifa za ndani za
fasihi simulizi ya kiafrika, na hivyo wao wanaona kuwa ili kujua fasihi
simulizi ya kiafrika ni vyema kuangalia jamii na utendaji wa kazi husika.
Katika msisitizo juu ya dhima ya Fasihi simulizi katika jamii, Wanasosholijia wanaamini
kuwa uamilifu wa fasihi simulizi upo hai na haufi na kwamba unabadilika
kulingana na maendeleo ya jamii husika.
Hivyo
ili kuelewa historia ya fasihi simulizi kutokana na mawazo ya wanasosholojia ni
wazi kwamba unapaswa kuangalia jamii
husika, utendaji na dhima ya fasihi katika jamii husika, kwani mihimili hii
ndiyo chanzo au historia ya fasihi simulizi ya jamii husika. kutokana na mawazo
ya wananadharia hii ni wazi kwamba asili ya fasihi simulizi ya kiafrika ni
ndani ya jamii za Kiafrika zenyewe na singinevyo.
Nadharia ya Utaifa.
Nadharia hii ilizuka kwenye vugu vugu la kudai Uhuru Barani Afrika.
Wanautaifa wanadai kuwa wananadharia wa
nadharia ya utandawazi hawakuwa na
uelewa wa kutosha kuhusu lugha za kiafrika, Kwa kiwango kikubwa waliathiriwa na
dhana za kikoloni na upendeleo wa kibepari kuwa Afrika ni bara la giza na la
washenzi wasiokuwa na aina yoyote ya ustaarabu na walistahili kustaarabishwa na
wazungu kupita mlango wa ukoloni.
Nadharia
ya Utaifa. Imeasisiwa na S. Adeboye, Babalola, Daniel P. Kunene na J. P Clark.
Katika ndharia hii wamejaribu kuondoa dosari ambazo nadharia zilizopita
zimeshindwa kuondoa. Kutokana na kwamba wananadharia waliopita mara baada ya
kutafiti hawakuwa tayari kuchapisha matokeo yao halisi ya utafiti bali
kuyahariri matokeo yao. Na wanaona ni kosa kubwa kufanya utafiti bila
kuwahusisha wahusika wa eneo la utafiti.
Hivyo
Ili kufahamu vyema historia ya fasihi simulizi ya kiafrika ni lazima kuhusisha
wataalamu na wanazuoni wa taifa au jamii
hiyo. Kwasababu wataalamu na wanazuoni hao ndio wenye ujuzi wa lugha, utamaduni
na historia ya jamii hiyo.
Kiujumla wananadharia ya kitaifa wanaamini
kuwa chimbuko la fasihi simulizi ya kiafrika inapatikana ndani na jamii ya
kiafrika na ili kuchunguza fasihi ya jamii husika sharti wataalamu na wanazuoni
wa jamii hiyo wahusishwe.
Nadharia Hulutishi.
Nadharia hii iliasisiwa na wanazuoni wa kiafrika wenye mtazamo kuwa hata wageni
wamechangia sana katika kukuza taaluma ya fasihi ya kiafrika. Wanandharia hawa
wanaona kuwa fasihi ya kigeni na ya kijadi zimeathiriana na kuingiliana. Miongoni mwa waasisi na
wafuasi wa nadharia hii ni pamoja na M.M. Mlokozi, Johnson na Ngugi wa
Thiong`o. Hivyo basi historia ya fasihi
simulizi ya kiafrika inaweza kujadiliwa kwa kuhusisha au kuchanganya mawazo ya
wataalamu wote wa kigeni na wakijadi.
Kwa
ujumla nadharia zote tatu zimejaribu kuangalia chimbuko la fasihi simulizi na
kutoa muelekeo kuhusu asili ya fasihi simulizi ya kiafrika, Hata hivyo fasihi
simulizi ya kiafrika ilikuwepo hata kabla ya ujio wa wageni lakini ilianza
kupata athari mara baada ya ujio wa wageni, athari na muingiliano wa fasihi
simulizi hauoneshi kuwa fasihi imeanzia sehemu gani kwakuwa fasihi yoyote
lazima iathiriwe na iathiri fasihi nyingine. Hivyo basi kila jamii au taifa
huwa na fasihi yake na utamaduni wake ambapo maingiliano ya watu na tamaduni
zao huweza kuathiriana na hivyo kuathiri pia fasihi ya jamii husika.
MAREJEO.
Materu,
M. (1983). “Fasihi simulizi na uandishi wa Kiswahili katika Fasihi,” Makala ya semina za Kimataifa ya Waandishi
wa Kiswahili. Dar es Salaam: TUKI.
Mlokozi, M. M. (1996). Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili. Dar es Salaam. TUKI.
Okpewho,
I. (1992). The study of Oral Litereture.
Bloomington and Indianapolis. Indians: University Press.
FASIHI LINGANISHI YA KISWAHILI NA TAFSIRI
1.0 Utangulizi
Makala
haya yanalenga kufanya uchunguzi katika kazi mbalimbali za fasihi ya Kiswahili
zilizotafsiriwa. Katika uchunguzi huu, vitu tutakavyoangalia ni pamoja na
mapitio ya fasihi za Kiswahili zilizotafsiriwa, tathimini ya mapitio hayo kwa
kuangalia utanzu uliotafsriwa zaidi, lugha zilizojitokeza zaidi katika tafsiri
hizo na kisha tutaangalia utanzu unaokabiliwa na changamoto nyingi zaidi wakati
wa kutafsiri. Pia tutaangalia uchambuzi wa kazi teule kwa kuangalia kama ni
tafsiri bora au mbovu na kuangalia mchango
wa kazi hiyo katika fasihi linganishi ya kiswahili pamoja na chagamoto
zitokeazo wakati wa kufasiri matini za kifashi.Na mwisho kabisa ni hitimisho
juu ya mjadala huu.
2.0 Usuli
Dhana
ya Fasihi linganishi kwa kumrejelea Henry Remak (1971) anafasili fasihi
linganishi kama uwanja wa kifasihi unaohusika na uchunguzi na mahusianao ya
kifasihi nje ya mipaka ya nchi moja, pia kati ya fasihi na fani nyinginezo. Kwa
maelezo haya ya Remak tunachoweza kusema ni kwamba fasihi linganishi haiishii
kuangalia mahusino ya kifasihi peke yake bali huangalia mahusiano kati ya
fasihi na fani nyinginezo zisizo za kifasihi.
Kwa upande wa tafsiri, Catford akinukuliwa na Mwansoko (2006) anasema tafsiri ni kuchukua mawazo yaliyo katika maandishi kutoka lugha moja (lugha chanzi) na kuweka badala yake mawazo yanayolingana katika lugha nyingine (lugha lengwa).
Kwa ujumla tafsiri ni mchakato wa uhawilishaji wa mawazo, ujumbe au maana katika maandishi kutoka lugha moja hadi nyingine (kutoka lugha chanzi kwenda lugha lengwa).
3.0 Mapitio ya kazi
zilizotafsiriwa
Tafsri
imeonekana kuwa nyenzo muhimu sana katika kukuza na kusambaza fasihi. Katika
uaandaaji wa makala haya data zilizokusanywa za kazi za kifashi zilizotafsiriwa
ni kumi na tatu (13), kazi hizi zimeoneshwa vizuri katika jedwali hapo chini.
Kwa kuangalia data hizi tunaweza kuona mchango wa tafsri katika fasihi ya
Kiswahili. Tafsiri imesaidia kuingiza utanzu mpya wa fasihi andishi katika fasihi
ya Kiswahili, hapo mwanzo kabla ya tafsri, fasihi ya kiswahili haikuwa na
utanzu wa tamthilia lakini kwa kutumia tafsiri hivi sasa tamthilia ni moja kati
ya tanzu muhimu katika fasihi ya Kiswahili.
Vilevile tafsiri imesaidia kueneza fasihi ya Kiswahili na utamaduni wake, kuna kazi za fasihi ya kiswahili zilizotafsiriwa kwa lugha nyingine za kigeni kwa mfano riwaya ya “Utengano” imetafsiriwa kama “Separazione” katika lugha ya kiitaliano, hii inaashiria kuwa fasihi ya kiswahili imeenea hadi mataifa mengine. Pia tafsiri inakuza lugha ya fasihi husika, kupitia tafsiri msamiati mpya unaingia katika lugha husika, tukijua kwamba lugha ndio mhimili wa fasihi, kwa hiyo msamiati ukiimarika fasihi pia huimarika.
Vilevile tafsiri imesaidia kueneza fasihi ya Kiswahili na utamaduni wake, kuna kazi za fasihi ya kiswahili zilizotafsiriwa kwa lugha nyingine za kigeni kwa mfano riwaya ya “Utengano” imetafsiriwa kama “Separazione” katika lugha ya kiitaliano, hii inaashiria kuwa fasihi ya kiswahili imeenea hadi mataifa mengine. Pia tafsiri inakuza lugha ya fasihi husika, kupitia tafsiri msamiati mpya unaingia katika lugha husika, tukijua kwamba lugha ndio mhimili wa fasihi, kwa hiyo msamiati ukiimarika fasihi pia huimarika.
Jedwali hili hapa chini linaoonesha data zilizokusanywa zinazoonesha fasihi ya Kiswahili iliyotafsiriwa ama kutoka lugha ya Kiswahili kwenda lugha ya kigeni au kutoka lugha yakigeni kwenda lugha ya Kiswahili.
Jedwali la data za vitabu vilivyotafsiriwa
Jina
la kitabu
|
Utanzu
|
Mfasiri
|
Wakati
|
Lugha
husika
|
Barua ndefu kama hii
|
Riwaya
|
Charles Maganga
|
1994
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Kusanyiko la mashairi
|
Ushairi
|
Ally A. Jahadhymy
|
1975
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Tufani
|
Tamthilia
|
Samweli S. Mushi
|
1969
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Shetani msalabani
|
Tamthilia
|
Ngugi Wa Thiong’o
|
1982
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Wimbo wa Lawino
|
Ushairi
|
Paul Sozigwa
|
1975
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Mtawa Mweusi
|
Tamthilia
|
Ngugi Wa Thiong’o
|
1970
|
Kiingereza-Kiswahili
|
The freeing of slaves in East
Africa
|
Riwaya
|
EALB
|
1967
|
Kiswahili-Kiingereza
|
Separazione
|
Riwaya
|
Flavia Aiello
|
2005
|
Kiswahili-Kiitaliano
|
Mkaguzi wa Serikali
|
Tamthilia
|
Joshua Madumulla
|
1999
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Hadithi ya Mvuvi na Samaki wa
Dhahabu
|
Tamthilia
|
Joshua Madumulla
|
2001
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Nitaolewa Nikipenda
|
Tamthilia
|
Clement M. Kabugi
|
1982
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Orodha
|
Tamthila
|
Saifu D. Kiango
|
2006
|
Kiingereza-Kiswahili
|
Mabepari wa Venisi
|
Tamthilia
|
J.K Nyerere
|
1969
|
Kiingereza-Kiswahili
|
4.0 Tathimini ya
mapitio ya kazi zilizotafsriwa
Kulingana
na data zilizokusanywa tunaweza kuona utanzu uliotafsiriwa sana kutoka lugha za
kigeni hususani Kiingerza ni tamthilia, hii ni kutokana na sababu zifuatazo:
Kwa lengo la kujifunza utamaduni wa kigeni lakini pia wasanii walipata fursa ya kujifunza mbinu za utunzi wa utanzu huu kwani ulionekana kuwa ni mgeni katika mazingira ya kiafrika.Kwa ajili ya kusomwa na kuigizwa, (Mwansoko 2006). Pia kwa lengo la kufikisha maudhui fulani katika jamii ya lugha lengwa.
Sababu nyingine ya kufasiri kazi za kifasihi hususani tamthilia ni kukuza lugha zenye maandishi machanga (G. Ruhumbika 2003). Lugha nyingi za kiafrika Kiswahili kikiwa ni miongoni mwao hazikuwa zimeendelea sana kimaandishi, hasa maandishi ya kifasihi, kwa hiyo tafsiri za tamthilia zililenga kukuza maandishi ya lugha ya kiswahili. Na vilevile tamthilia ilitasiriwa sana kwa lengo la kuongeza machapisho ya fashi ya Kiswahili.
Lugha zilizojitokeza sana katika kufanikisha suala la tafsiri, kwa mujibu wa data zilizokusanywa ni Kiswahili na Kiingereza. Hii ni kwa sababu wafasiri wengi walikuwa wanamudu vizuri lugha hizi mbili kuliko lugha nyingine za kigeni.
Katika ukusanyaji wa data hizi imegundulika kwamba utanzu unaokabiliwa na changamoto zaidi katika kufasiri ni utanzu wa ushairi. Changamoto hizi hutokana na vitu kama vile: Lugha yake kuwa ngumu na ya kisanaa, kutumia maneno ya mkato na machache, matumizi ya lugha ya kitaswira, muundo na mtindo wake kuwa tofauti na tanzu nyingine, kwa mfano urari wa vina na mizani ni moja ya vipengele muhimu katika ushairi na ni vipengele ambavyo huleta changamoto sana katika kufasiri mashairi.
Namna ya kuziepuka changamoto hizi Mwansoko (2006) akimnukuu Newmark 1988 amependekeza njia zifuatazo: Kuchagua aina ya ushairi katika lugha lengwa inayoshabihiana na lugha chanzi au iliyo mwafaka zaidi kwa matini lengwa yake.Mfasiri hushughulikia tamathali za semi, picha na istiari zote katika shairi na kuzifasiri ipasavyo katika lugha lengwa. Kusawazisha shairi. Pia mfasiri anapaswa kufasiri vipengele vya shairi kulingana na jinsi linavyomwingia na kumwathiri yeye.
Kwa
kuzingatia vipengele hivi angalau mfasiri anaweza kukabiliana vyema na
changamoto za kufasiri ushairi.
5.0 Uchambuzi wa kazi
teule “Nitaolewa nikipenda”
“Nitaolewa
nikipenda” ni tamthilia iliyoandikwa na Ngugi Wa Thiong’o na Ngugi Wa Mirii,
awali kwa lugha ya Gikuyu kama “Ngaahika Ndeenda” na baadaye akaitafsiri kwa
lugha ya Kiingereza kama “I will marry when I want”. Tafsiri ya Kiswahili
ilitoka katika lugha ya Kiingereza na tafsiri hii ilifanywa na Clement M Kabugi
(1982). Kwa kweli tunaweza kusema tafsiri ya “Nitaolewa
Nikipenda” ni tafsiri bora ya fasihi. Kwa mujibu wa Hassan (2011) anaonesha sifa za tafsiri ya kifasihi kuwa ni pamoja na: Fasihi iliyotafsiriwa lazima ionyeshe hisia, izingatie fani na maudhui, iwe ina ruhusu ufafanuzi wa maana tofautitofauti, inatumia mbinu maalumu ili kuibua athari za kimawasiliano, inatabia za kupindisha kaida za lugha, inaelezea hisia binafsi.
Nikipenda” ni tafsiri bora ya fasihi. Kwa mujibu wa Hassan (2011) anaonesha sifa za tafsiri ya kifasihi kuwa ni pamoja na: Fasihi iliyotafsiriwa lazima ionyeshe hisia, izingatie fani na maudhui, iwe ina ruhusu ufafanuzi wa maana tofautitofauti, inatumia mbinu maalumu ili kuibua athari za kimawasiliano, inatabia za kupindisha kaida za lugha, inaelezea hisia binafsi.
Kwa ujumla vipengele hivi vimezingatiwa kwa kiasi kikubwa katika tafsiri ya “Nitaolewa Nikipenda”. Mfasiri amejitahidi katika kuifanya matini lengwa ifanane na matini chanzi. Amefanikiwa kufasiri kwa kuzingatia mtindo wa kiuandishi wa tamthilia ya matini chanzi. Matini chanzi imeandikwa kwa mtindo wa kishairi lakini pia tunaona tafsri yake imeandikwa kwa mtindo huohuo, hili ni suala muhimu sana katika kufasiri matini za kifasihi, hivyo tunaweza kusema kipengele hikikimefanikiwa.
Vilevile tafsiri imezingatia muundo wa matini chanzi, matini chanzi inamuundo wa matendo matatu na hivyo ndivyo inavyoonekana katika matini lengwa. Pia katika uhawilishaji wa vipengele vya kisanaa kama vile nyimbo, tamathali za semi na nahau, kwa kiwango kikubwa zimetafsiriwa kwa ubora unaohitajika. Mfano wa wimbo uliotafsiriwa vizuri:
Kiingreza Kiswahili
Wangeci
the beautiful one Wangeci kisichana kizuri
Wangeci
the beautiful one Wangeci kisichana kizuri
With
the body slim and straight like eucalyptus Kizuri
kama malaika
With
the body slim and straight like eucalyptus uk.23 Kizuri
kama malaika uk.29
Ukiangalia kwa haraka unaweza kusema kuwa tafsiri
hii imekosewa hususani katika mistari miwili ya mwisho lakini kimsingi mfasiri
amefasiri vizuri kwa lengo la kuleta athari ya kimawasiliano katika utamaduni
wa lugha ya Kiswahili. Kwa mfano msemo “A
man brags about his own penis, however tine”, umetafsiriwa kama“Kila ndege huruka kwa ubawa wake”.A fool’s
walking stick supports the clever”.Uk.22 ametafsiri kama“mjinga ndiye aliwaye”.Tafsiri ya namna
hii pia mi naona ni nzuri kwani imetafsiriwa kimawasiliano na kimsingi
haijapoteza maana ya msemo wa matini chanzi.
Vilevile tafsiri hii ni bora kwani unapoisoma haionekani kama imetafsiriwa, msomaji wa lugha lengwa anaposoma anapata athari ileile kama ilivyokusudiwa katika matini chanzi, hii ni kwa sababu vipengele vya fani na maudhui vimetafsriwa vizuri, kwa kiwango kikubwa mfasiri kafanikiwa kuhawilisha maudhui kama ilivyokusudiwa katika matini chanzi. Hivyo kwa misingi hii tunaweza kusema tafsiri hii ni bora. Lakinihii haimaanishi kuwa hakuna mapungufu katika tafsri hii. Mapungufu yapo ingawa ni machache sana.
Kuna upotoshaji wa maana katika baadhi ya vipengele vilivyotafsiriwa kwa mfano, sentensi “Even if poverty was to sell at five cents i would never buy it” imetafsiriwa kama “Dhiki hata ikiuzwa kwa senti moja naweza kununua, uk. 4”. Kimsingi tafsiri kama hii inapotosha maana ambayo ilikusudiwa katika matini chanzi, sentensi ya matini chanzi inalaani dhiki lakini hii ya matini lengwa inaona ni mbaraka. Pamoja na makosa haya kwa kiwango kikubwa mfasiri kafanikiwa, hata hivyo wataalamu wa tafsiri wanaamini kuwa hakuna tafsri iliyokamilifu na hiki ndicho tunachokiona katika tafsri hii.
5.1 Mchango wa tafsiri katika
Fasihi Linganishi ya Kiswahili
Tafsri
hutusaidia kujua na kuliganisha tamaduni za jamii nyingine na ile iliyoandikiwa
tafsiri. Tamthilia ya “Nitaolewa Nikipenda” imetungwa katika mazingira ya jamii
ya kikuyu, hivyo tafsiri ya tamthilia hii imesaidia kujua utamaduni wa
Wakikuyu. Kwa mfano katika ukurasa wa 65, tunaweza kuona jinsi ndoa ya kikuyu
inavyofungwa, utaratibu wa utoaji mahari pamoja na nyimbo ziimbwazo wakatika wa
sherehe.
Pia kupitia tafsiri tunaweza kujua historia ya jamii husika. Katika tafsiri ya tamthilia hii tunaona historia ya taifa la Kenya tangu wakati wa ukoloni hadi wakati wa uhuru. Kwa hiyo hapa tunaelewa yale yote wananchi wa Kenya waliyoyapitia wakati wa ukoloni, kwa mfano katika uk. 32 mwandishi anaonesha adha walizopitia wananchi wa Kenya katika harakati za kupigania uhuru na baadae wakafanikiwa, uk 33. Pia tunaona katika uk. 34 wananchi wanaingia katika kipindi kingine cha uhuru lakini bado wanaendelea kupata adha zilezile kama walizozipata wakatiwa ukoloni.
Vilevile tafsiri husaidia kukuza fasihi ya lugha lengwa. Kupitia tafsiri fasihi ya lugha lengwa inanufaika na kuingizwa vipengele kadhaa vya lugha hususani misemo au methali ambazo hazikuwepo katika lugha lengwa, hivyo kwa kutafsiri misemo hii lugha lengwa nayo pia itakuwa imenufaika na misemo hiyo, kwa mfano, msemo; “when axes are kept in a one basket they must necessarily knock agaist each other” umefasiriwa kama;“vyuma vikiwa katika gunia moja havikosi kugongana” uk. 24. Kwa hiyo tunaweza kuwa tumeongeza msemo mwingine katika Kiswahili kupitia tafsiri hii. Vilevile tafsri ya tamthilia hii imeongeza idadi ya machapisho ya fasihi ya Kiswahili na hivyo itakuwa imeimarisha fasihi ya Kiswahili.
Pia tafsiri hutusaidia kujua itikadi ya mwandishi na pengine itikadi ya jamii husika. Kwa muktadha wa tamthilia hii tunaona mwadishi, anapinga sana tamaduni na mtindo wa maisha ya kimagharibi ikiwa ni pamoja na dini za kigeni, lugha zao na mambo yote yaliyoletwa na wakoloni, uk. 5.
5.2 Changamoto katika kufasiri matini za kifasihi
Matiniza
kifasihi ni tofauti kabisa na matini nyingine, lugha ya kifasihi ni tofauti
kabisa na lugha ya
kawaida na hii ndio haswa husababisha kuwapo na changamoto. Lugha ya kifasihi imetawaliwa na misemo, nahau, methali na tamathali za semi, vipengele hivi kimsingi ndio huunda lugha ya kifsihi. Na kwa hiyo mfasri anapokuwa katika mchakato wa kufasiri matini za kifashi ni lazima akumbane na changamoto katika kufasiri vipengele hivi. Kwa mfano anaweza kukutana na methali au msemo ambao haupo katika lugha lengwa kwa hiyo katika mchakato wa kufasiri anaweza kukosa kisawe cha methali au msemo huo katika lugha lengwa na akaishia kufasiri kisisisi au kutumia kisawe ambacho hupotosha maana. Kwa mfano, methali “A rich man’s fart does not stink” imetafsriwa kama“Mashuzi ya tajiri hayachukizi”. Ugumu aliopata mfasiri katika kufasiri methali ndio maana akaamua kufasiri kisisisi, lakini kimsingi ingetakiwa kutafutwa kisawe chake.
kawaida na hii ndio haswa husababisha kuwapo na changamoto. Lugha ya kifasihi imetawaliwa na misemo, nahau, methali na tamathali za semi, vipengele hivi kimsingi ndio huunda lugha ya kifsihi. Na kwa hiyo mfasri anapokuwa katika mchakato wa kufasiri matini za kifashi ni lazima akumbane na changamoto katika kufasiri vipengele hivi. Kwa mfano anaweza kukutana na methali au msemo ambao haupo katika lugha lengwa kwa hiyo katika mchakato wa kufasiri anaweza kukosa kisawe cha methali au msemo huo katika lugha lengwa na akaishia kufasiri kisisisi au kutumia kisawe ambacho hupotosha maana. Kwa mfano, methali “A rich man’s fart does not stink” imetafsriwa kama“Mashuzi ya tajiri hayachukizi”. Ugumu aliopata mfasiri katika kufasiri methali ndio maana akaamua kufasiri kisisisi, lakini kimsingi ingetakiwa kutafutwa kisawe chake.
Tofauti za kiutamaduni, kuna maneno mengine ambayo sio rahisi kupata kisawe chake katika lugha nyingine, kwa hiyo mfasiri anapokutana na maneno kama hayo hupata changamoto kubwa kwa mfano, maneno kama kiruru na kang’aari uk. 103ni maneno ya kitamaduni yanayomaanisha aina ya pombe na hivyo mwandishi ameyaacha kama yalivyo.
Endapo mfasiri hatokuwa na taaluma ya kutosha juu ya fasihi, hataweza kufasiri kwa uzuri misemo, mafumbo, nahau, tamathali za semi na hata miundo na mitindo inayotumika katika kazi husika, kwa hiyo kufasiri matiniza kifasihi pia uhitaji utaalamu katika uwanja huo.
6.0 Hitimisho
Katika
makala haya tumeangalia vitabu vya fasihi ya Kiswahili vilivyotafsiriwa,
tumeangalia umuhimu wa tafsiri katika fasihi linganishi na pia tumeangalia
changamoto zinajitokeza katika kufasiri matini za kifashi. Kwa hiyo kulingana
na makala haya tunaweza kuona nafasi ya tafsiri katika taaluma ya fasihi
linganishi, hivyo kuna ulazima mkubwa mtu anayeshughulika na tafsiri awe ni
mjuzi wa fasihi, hii ni kwa lengo la kuzalisha zao bora la tafsiri ya kifasihi.
Lakini pia kuna ulazima mkubwa kwa mtaalamu wa fasihi linganishi kujua taaluma
ya tafsiri kwa sababu anapofanya ulinganishi kati ya tafsri na kazi za kifasihi
ni lazima awe na uelewa wa kutosha juu ya taaluma ya tafsri. Kwa hiyo fasihi
linganishi na tafsiri, kimsingi ni taaluma zinazoshikamana kuliko kuachana.
Marejeo
Aiello,
F. (2005). “Translating a Swahili Novel into “Kizungu”: Separazione, the Italian edition of Said Ahmed Mohamed’s
Utengano”. Swahili Forum 12, 99-107. Johannes Gutenberg University: Mainz,
Germany.
Gromova,
N.V (2004). “Tafsiri Mpya za Fasihi ya Kirusi. Kiswahili”. Swahili Forum 11, 121-125. Johannes Gutenberg
University: Mainz, Germany.
Hassan, B.A (2011). Literary Translation: Aspects of
Pragmatic Meaning. Cambridge Scholars
Publishing: Cambridge.
Mwansoko,
H.J.M na wenzake(2006) .Kitangulizi cha
Tafsiri, Nadharia na Mbinu. TUKI. Dar-es-salaam
Remak,
H.H. (1971). Comperative literature: Its
Definition and Function. Carbondale: Southern
Illinois.
Ruhumbika,
G. (2003). “Tafsiri za Fasihi za Kigeni Katika Ukuzaji wa Fasihi ya Kiswahili”.Makala za Semina ya Kimataifa ya Waandishi wa Kiswahil (2003). TUKI. Dar es Salaam.
Wa
Thiong’o, N. & Wa Mirii (1982). I
Will Marry When I Want. East African Educatinal Publishers: Nairobi.
Wa Thiong’o, N. & Wa Mirii (1982). Nitaolewa Nikipenda. East African
Educatinal Publishers:
Nairobi.
CHIMBUKO LA RIWAYA NINI?
Katika kujadili, mjadala huu, utajikita zaidi kwa kutoa maana
ya riwaya kutoka kwa wataalamu mbalimbali, maana ya riwaya ya Kiswahili, maana ya
chimbuko, Kisha mjadala huu utaelekea zaidi katika kuelezea chimbuko la riwaya
ya Kiswahili kutokana na wataalamu mbalimbali waliopata kueleza asili ya riwaya
hiyo ya Kiswahili, na hicho ndio kitakachokuwa ni kiini cha swali. mwisho
kabisa hitimisho la kazi litapata kuonyeshwa pamoja na maoni ya wanakikundi .Kwa
kuanza na maana ya riwaya imejadiliwa kama ifuatavyo:
Wamitila (2003:178), anasema riwaya
ni kazi ya kinathari au kibunilizi ambayo huwa na urefu wa kutosha, msuko
uliojengeka vizuri, wahusika wengi walioendelezwa kwa kina, yenye kuchukua muda
mwingi katika maandalizi na kuhusisha mandhari maalumu.
Muhando na Balisidya (1976:62),
wanasema riwaya ni kazi ya kubuni, ni hadithi ambayo hutungwa kufuatana na
uwezo wa fanani kuibusha mambo kutokana na mazoea au mazingira yake.Wanaendelea
kusema kuwa riwaya yaweza kuanzia maneno 35000 hivi na kuendelea.
Nkwera (1978:109), anasema riwaya ni
hadithi iliyo ndefu kuweza kutosha kufanya kitabu kimoja au zaidi. Ni hadithi
ya kubuniwa iliyojengwa juu ya tukio la kihistoria na kuandikwa kwa mtindo wa
ushairi iendayo mfululizo kwa kinaganaga katika kuelezea maisha ya mtu au watu
na hata taifa.Anaendelea kusema kuwa riwaya ina mhusika mkuu mmoja au hata
wawili.
Senkoro, anasema riwaya ni kisa
ambacho urefu wake unakiruhusu kitambe na kutambaa vizingiti vingi vya maisha
kama apendavyo mwandishi wake. Anaendelea kusema kuwa ni hadithi ndefu ya
kubuni, yenye visa vingi, wahusika zaidi ya mmoja na yenye mazungumzo na
maelezo yanayozingatiwa kwa undani na upana wa maisha ya jamii.
Hivyo inaonyesha kuwa ili kujua maana
ya riwaya ni vyema kuzingatia mambo kadhaa ambayo ndiyo ya msingi, na mambo
hayo ni; lazima riwaya iwe na lugha ya kinathari, isawiri maisha ya jamii, iwe
na masimulizi ya kubuni na visa virefu, wahusika zaidi ya mmoja, iwe na
mpangilio na msuko wa matukio, lazima na maneno kuanzia elfu thelathini na tano
na kuendelea, na mwisho riwaya ni lazima ifungamane na wakati yaani visa na
matukio ni lazima viendane na matukio.
Baada ya kuangalia maana ya riwaya
kutokana na wataalamu mbalimbali sasa ni vyema kutoa maana ya riwaya ya
Kiswahili kaba ya kujadili chimbuko la riwaya.
Riwaya ya Kiswahili ni ile ambayo
inafungamana na utamaduni wa jamii ya waswahili katika lugha ya kisahili.Pia ni
ile riwaya ambayo inawahusu waswahili wenyewe.
TUKI (2004:48) inasema chimbuko la
maana yake ni mwanzo au asili.
Tanzu za asili zinaonyesha kuwa ndio
zilichangia kwa kiasi kikubwa sana katika kuibua riwaya za Kiswahili.Na
yafuatayo ni mawazo ya wataalamu mbalimbali juu ya chimbuko la riwaya ya Kiswahili.
Madumulla (2009) ameeleza kuwa riwaya
ilitokana na nathari bunifu simulizi kama vile hadithi, hekaya, na ngano
inayosimuliwa kwa mdomo.Anaendelea kusema kuwa fasihi ilitokana na maandiko ya
fanai ya ushairi hususa ni tendi za Kiswahili katika hati za kiarabu kwa sababu
ndiyo maanadishi yaliyotamba katika pwani ya afrika mashariki. Wazungu na
waarabu hawakubadilishana maarifa kwa urahisi na hivyo pakapelekea kuwa na
majilio ya taratibu za maandiko ya ya kinathari. Mwanzoni riwaya zilitafsiriwa
kwa Kiswahili toka katika lugha za ulaya na kufanya riwaya za Kiswahili
kutokea.Mfano wa riwaa hizo ni kama vile; Habari za mlima iliyoandikwa na
Sheikh Ali Bin Hemed (1980).
Senkoro (2011) anaeleza kuwa riwaya
zilizuka kutokana na maendeleo na mageuzi ya kiutamaduni, uchangamano wa maisha
ya kijamii, kisiasa, kiuchumi, na kiutamaduni yaliyopelekea haja ya kimaudhui
zaidi ya ngano na hadithi fupi.Anaendelea kusema kuwa riwaya za kwanza
zilitafsiriwa toka riwaya za kizungu mpaka za kiwsahili.Anasema riwaya mojawapo
ni ile ya James Mbotela ya Uhuru wa Watumwa. Ndiyo riwaya ya kwanza kutafsiriwa
kwa Kiswahili.Pia Senkoro (2011) anaeleza kuwa
riwaya ni utanzu uliozuka
kutokana na hali mahususi za kijamii.Riwaya kama ile ya kiingereza ya
Robinson Crusoe iliyoandikwa na Daniel
Defoe ni miongoni mwa riwaya za mwanzo.
Anasema riwaya ilizuka kutokana na maendeleo na mageuzi ya kiutamaduni na
viwanda.Suala la ukoloni na uvumbuzi pia
liliumba hali ambazo zilihitaji kuelezwa kwa mawanda mapana zaidi ya yale ya ngano na hadithi fupi. Kupanuka kwa
usomaji hasa wakati wa vipindi vya mapinduzi ya viwanda huko ulaya kilifanya
waandishi waandike maandiko marefu kwani wakati huo ndipo walipoibuka wasomaji hasa
wanawake waliobaki majumbani wakati waume zao walipokwenda viwandani kufanya
kazi.
Mulokozi (1996) anaeleza kuwa chimbuko
la riwaya ya Kiswahili lipo katika mambo makuu mawili ambayo; ni fani za kijadi
za fasihi pamoja na mazingira ya kijamii.
Fani za kijadi za fasihi,Mulokozi
anaeleza kuwa riwaya haikuzuka hivihivi tu bali ilitokana na fani za masimulizi
yaani hadithi, na ndipo zikapatwa kuigwa na watunzi wa riwaya wa mwanzo.Fani
hizo zilizopata kuchipuza riwaya za mwanzo ni kama vile; riwaya za
kingano,tendi,hekaya, visakale,historia, sira, masimulizi ya wasafiri, insha na
tafsiri.
Ngano, Mulokozi anasema, kuwa ngano
ni hadithi fupi simulizi pia huwa ni hadithi za kubuni na nyinga hasa
zinawahusu wanyama wakali,pia zinahusu malaika,binadamu, mazimwi na majini.
Anasema kuwa mara nyingi ngano huwa na msuko sahihi na wahisika wake ni bapa na
wahisika hao ni mchanganyiko wa wanyama, mazimwi na binadamu.Anatolea mfano wa
ngano zilizo chukua visa vya kingano kuwa ni kama vile riwaya ya Adili na
Nduguze ya Shaban Robart (1952), Lila na Fila ya Kiimbila(1966), Kusadikika ya
Sharban Robart (1951) na baadaye yakafuata machapisho mengine kama vile;Mfalme
wa Nyoka ya R.K. Watts.Dhamira za riwaya
za kingano ni kama vile choyo,mgongano wa kimawazo na tama.
Hekaya, ni hadithi za kusisimua
kuhusu masaibu na matukio ya ajabu yaani yasiyokuwa ya kawaida. Mara nyingi
masaibu hayo hufungamanishwa na mapenzi. Pia hekaya ni ndefu kiasi yaanai sio
ndefu kiasi cha kama riwaya.Katika jamii ya waswahili hekaya zilijkuwa zimeenea
sana kipindi cha kabla ya ukoloni.Mifanio ya hekaya ni kama vile;Hekaya za
Abunuasi ya C.M.C.A. 1915, Sultan Darai (1884), KIbaraka ya (1896) na hekaya ya
Jonson, F. na Brenn, E.W.katika hekaya ya Alfa-Lela-Ulela ya kuanzia 1929.Hizo
ndizo baadhi ya hekaya za mwanzo lakini baadaye ziliathili riwaya za Kiswahili
kama vile; Hekaya ya Adili na Nduguze ya Sharban Robart (1952), hekaya ya Ueberu Utashindwa ya
Kiimbila (1971),na Hekaya ya A.J.Amiri,ya Nahodha Fikirini, (1972).
Tendi (utndi), ni hadithi ya kishairi
kuhusu mashujaa wa kihistoria na wa kubuni, ambao waweza kuwa ni wa kijamii au
kitaifa.Kwa kawaida baadhi ya tendi zina sifa za kiriwaya ila tu badala ya kuwa
na umbo la kinathari zenyewe zina umbo la kishairi. kuna tendi za aina mbili
ambazo ni tendi andishi na tendi simulizi.Riwaya pevu kama tendi huwawiri
mawanda mapana ya kijamii na kihistoria.Huwa na wahusika wababe yaani mashujaa
wenye kuwakilisha pande zinazopingana.Mtano wa tendi ni kama vile; Utendi wa
Vita vya Wadachi Kutamalaki Mlima ya Hemedi Abdallah, (1895), Utendi war as
(Ghuli), utenzi wa Fumo liyongo wa Mohamed Kijumwa K. (1913).Tendi katika
riwaya za Kiswahili imetumia wahusika wawili tu ambao ni wahusika wa kubuni na
wale wa kijadi wa kiafrika.
Visasili, hizi ni hadithi zinazohusu
asili na hatima ya watu, vitu, viumbe, ulimwengu na mataifa, na pia huangalia
uhusiano wa wanadamu na mizimwi pamoja na miungu. Hadithi za kivisasili
zinapoonyeswa huaminika kuwa na kweli tupu hasa kwa kusimulia matukio mengi ya
kiulumwengu.
Mfano wa visasili; Lila na Fila ya
Kiimbila (1966) ambayo imekopa motifu ya asili ya ziwa ikimba huko Bukoba.Hadithi
ya Mungu wa Kikuyu huko Kenya.Roza Mistika ya Kezilahabi (1971), Nagona (1987)
na Mzingile (1991), Siku ya Watenzi Wote ya Sharban Robart.
Visakale, ni hadithi ya kale kuhusu
mashujaa wa taifa,kabila au dini.Mara nyingi visa kale huchanganya historia na
masimulizi ya kubuni, na hadithi hizi hupatikana karibu katika kila kabila na
kila lugha.Baadhi ya visakale vya Kiswahili masimulizi huhusu chimbuko la mij
ya pwani, mijikenda,mwinyi mkuu huko Zanzibar.Visa kama hivi ndivyo
vinavyopelekea kuandikwa kwa riwaya za kliswahili. Mfano wake ni riwaya ya
Abdalla Bin Hemed bin Ali Ajjemy (1972) katika kitabu cha Habari za Wakilindi, Kisima cha Giningi ya M.S.Abdulla (1968) na
ile Hadithi ya Myombekela na Bibi
Bugonoka na Ntulanalwo na Buhliwali (1980) ya A. Kitereza.
Visasuli, hizi ni hadithi zozote
ambazo huelezea chimbuko au asili ya kitu chochote na maranyingi visasuli
havina uziyo wowote kulinganisha na visasili.mafano wake ni;kwa nini paka
anapenda kukaa jikoni(mekoni), Kwa nini mbuni hana mabawa yaani hapai angani,
kwa nini kima anamuogopa mamba,kwanini mbwa huishi na binadamu,kwa nini fisi
hupenda kula mifupa.Katika hadithi hizi watu huwa hawaamini sana bali
wanachukulia kuwa ni utani tu.
Masimulizi ya kihistoria, haya ni
masimulizi mya matendo ya mwanadamu katika muktadha wa wakati,na ni fani muhimu
sana katika jamii yeyote ile.Masimulizi halisi ya kihistoria yaweza kuwa ni ya
m domo au hata maandishi na yote huwa ni chemichemi nzuri ya riwaya. Mfano wa
riwya hizo ni; Habari za pate za Fumo Omari Nabhany (1913) ambayo yalikuwa ni
maandishi ya masimulizi na uchambuzi.Riwaya zingine zilizoathiriwa na matukio
ya kihistoria ni; Uhuru wa Watumwa ya
J. Mbotela (1934), Kifo cha Ugenini
ya O. Msewa (1977), Kwa Heri Iselamagazi
ya B. Mapalala (1992) na Miradi Bubu ya
Wazalendo ya G. Ruhumbika (1992).
Sira,ni masimulizi ya kweli kuhusu
maisha ya mtu au watu.Sira huweza kuwa wasifu yaani zinazohusu habari za maisha
ya mtu zikisimuliwa na mtu mwingine au zaweza kuwa tawasifu yaani habari za
maisha ya mtu zikisimuliwa nay eye mwenyewe. Sira iliathiri kuchipuka kwa
riwaya hasa kwa kuonyesha masilmulizi ya maisha ya mtu toka utotoni mpaka uzeeni.
Masimuliza ya riwaya hizi yalikuwa katika masimulizi na hata katika maandishi
pia kwa maana kabla ya ukoloni yalikuwepo mandishi yaliyohusu maisha ya mitume
na masahaba.Mifano ya hadithi hizi ni;Kurwa
na Doto ya M. S.Farsy (1960), Rosa
Mistika ya Kezilahabi (1971),Kichwa
Maji ya Kezilahabi (1974) pamoja na
Dunia Uwanja wa Fujo (1975),Mzimu wa
Baba wa Kale ya Nkwera (1967),na riwaya ya Maisha Yangu baada ya Miaka Hamsini ya Sharban Robart (1951).
Msimulizi ya wasafiri, hizi ni habari zinazosimulia masibu nya
wasafiri katika nchi mbalimbali. Hekaya za riwaya chuku za kale zilisaidia
kukuza riwaya.Mfano Alfa –Lela –Ulela na hadithi ya Robinson Kruso huko 1719
ilihusu safari ya baharini ya mhusika mkuu ambaye baadaye merikebu aliyokuwemo ilizama, ndipo
akalazimika kuishi peke yake katika kisiwa kidogo.Na katika riwaya za Kiswahili
kuna baadhi ya riwaya za masimulizi kama vile;Mwaka katika Minyororo ya Samweli Sehoza (1921),Tulivyoona na Tulivyofanya Uingereza (1932) ya Martin
Kayamba.Na uhure wa Watumwa na Kwa Heri
Eselamagazi.
Insha, ni maandiko ya kinathari yenye
kuelezea,kuchambua au kuarifu kuhusu mada Fulani.Zipo insha za zina nyingi kama
vile,makala,hotuba,tasnifu,michapo,barua, sira
maelezo n.k insha nyingi ni fupi mfano kuanzia maneno kama 500 na 10000
japo zingine zaweza kuwa ni ndefu kiasi cha kuwa tasnifu za kufikia kiwango cha
kuwa kitabu.Mfano wa insha ni Siku ya Watenzi Wote ya Sharban Robert na Kichwa
Mji ya Kezilahabi.
Shajara, ni kitabu cha kumbukumbu za
matukio ya kila siku .Uandishi wa shajara ulianzia huko Asia na baadaye ndio
ulipopata kuibuka ulimwenguni kote.Jadi hii ya kiasia iliathiri utunzi wa
riwaya hasa zile za kisira.Mfano wa shajara ni ile iliyotungwa na Lu Shun
iitwayo Shajara ya Mwendawazimu (1918).
Romansia (chuku) hii ni hadithi ya
mapenzi na masaibu ya ajabu.Zikua maarufu sana huko Uingereza hasa karne ya 6 na 12 na Ufaransa
pia zilikuwepo na pamoja na China ambapo hadithi zilizofanana na riwaya
zilitungwa.mfano hadithi za Hsiao-shuo .Watunzi wa riwaya za kisasa zimekuwa na
mafanikio makubwa sana kutokana na riwaya hizo za chuku hii ni kwa sababu
watunzi wengi wlikuwa wamesoma kazi nyingi za riwaya za wakati ule.
Drama, maigizo mengi hasa ya
tamthiliya yaliathiri sana riwaya hasa kwa upande wa usukaji wa matukio na uchanganyaji
wa ubunifu na uhalisia.Mfano ni riwaya nyingi za Charles Dickens zina msuko
uliosanifiwa kwa uangalifu kama msuko wa tamthiliya.
Baada ya kujadili fani za kijamii
hatuna budi sasa ya kujadili mazingira
ya kijamii kama yalivyopatwa kuelezwa na Mulokozi.Anaeleza kuwa, kufikia
karne ya 16 fani za kijamii zilikuwa zimekwisha enea na kufahamika katika
maeneo mengi,hivyo kulihitajika kuwe na msukumo wa kijamii, kiteknolojia na
kiuchuni.Msukumo huo wa kundeleza fani za kijadi ulikuwa ni wa aina tatu ambao
ni;
Ukuaji mkubwa wa shughuri za kiuchumi
huko ulaya,ukuaji huo ulifungamana na biashara ya baharini ya mashariki ya
mbali na kuvumbuliwa kwa mabara mawili ya amerika na ukuaji wa viwanda hasa vya
nguo huko ulaya.Mabadiliko haya yalizua tabaka jipya la mabwanyenye waliomiliki
viwanda na nyenzo nyingine za kichumi.Tabaka hilo lilihitaji fani mpya za
fasihi, lilikuwa na wakati wa ziada wa kujisomea, uwezo wa kifedha wa
kujinunulia vitabu na magazeti.Hivyo tangu mwanzo ilitawaliwa na ubinafsi
uliojidhihirisha kiitikadi.Kwa mfano Robinson Kruso ni riwaya ilyosawili
ulimbikizaji wa mwanzo wa kibepari.Ilimhusidhs muhusika asiye staarabika
aitwaye Fraiday au Juma. Ubinafsi hu ulijitokeza pia katika utungaji wake ,na
haikusomwa hadharani bali kila mtu alijisomea mwenyewe chumbani mwake.
Mageuzi ya kijamii na kisiasa,
mabadiliko haya yalifungamana na mabadiliko ya kiuchumi. Mataifa ya ulaya
yalianza kujipambanua kiutamaduni na kisiasa yaliyojitenga na dola takatifu ya
kirumi.Mabadiliko hayo yalianza kujenga utamaduni wa kitaifa na mifumo ya elimu
iliyo hiyaji maandishi katika lugha zao wenyewe.Mfano wa mageuzi ya kijamii na
kisiasa iliyofanyika ni kama vile; Misahafu ya Dini Kama Biblia ilanza
kutafsiriwa kwa lugha za ulaya, Martin Lther alichapisha Biblia kwa lugha za
kidachi miaka ya 1534.Hivyo basi inaonyesha kuwa kadiri elimu ilivyopanuka na
nduvyo wasomaji wa vitabu walivyoongezeka na kufanya kuwe hadhira kubwa nzuri
ya wasomaji na watunzi wa riwaya.
Ugunduzi wa teknolojia ya upigaji
chapa vitabu, yaani kwa kutumia herufi iliyoshikamanishika.Ugunduzi huu
uliofanywa na Johnnes Gutenberg huko ujerumani mwaka 1450 uliorahisisha kazi ya
uchapaji vitabu katika nakala nyingi nakuondoa kabisa haja ya kunakili misswada
kwa mikono. Bila ugunduzi huo kufanyika haingewezekana kuchapisha riwaya nyingi
na kuzieneza kwa bei nafuu.Nmifano ya riwaya hizo ni kama vile; Pamela ya
Samwel Richardson (1740).
Kutokana na wataalamu mbalimbali
kueleza chimbuko la riwaya ya Kiswahili, inaonekana kuwa,riwaya ni utanzu wa
fasihi ambao kuzuka kwake kulifungamana na fani za kijadi pamoja na mazingira
ya kijamii.Fani za kijamii kama vile, ngano, visasili, visasuli,
visakale,insha,na nyinginezo zizosimuliwa bila ya kuandikwa kabla ya karne ya
16,zilichochewa na kupewa mwendelezo baada ya kukua kwa sayansi na teknolojia
huko ulaya,hasa baada ya ugunduzi wa mitambo ya kupiga chapa kazi za fasihi.
MAREJEO
Madumulla, J.S. (2009), Riwaya ya Kiswahili, Historian a Misingi ya
Uchambuzi. Nairobi: Sitima
Printer
and stations L.td.
Mulokozi, M.M.(1996), Utangulizi wa Fasihi ya Kiswahili.Dar es
Salaam.TUKI.
Mhando, P. na Balisidya,(1976), Fasihi na Sanaa za Maonyesho. Dar es
Salaam: Tanzania
Publishing
House.
Nkwera, F.V. (1978),Sarufi na Fasihi Sekondari na Vyuo.Dar
es Salaam: Tanzani Publishing
House.
TUKI, (2004), Kamusi ya Kiswahili Sanifu.Nairobi.Kenya: Oxford University Press.
Senkoro, F.E.M.K.(2011), Fasihi Andishi.Dar es Salaam.Kauttu
L.t.d.
Wamitila, K.W.(2003),Kamusi ya Fasihi, Istilahi na Nadharia.
Nairobi: Focus Publication.