NADHARIA MBALIMBALI KUHUSU HISTORIA YA KISWAHILI

              Kiswahili Asili Yake ni Kongo

Baadhi ya wataalamu hudai kuwa asili ya lugha ya Kiswahili ni huko Kongo ambayo baadaye iliitwa Zaire na sasa inaitwa Jamhuri ya Demokrasia ya Kongo. Dai hili linaimarishwa na wazo lingine linalodai kwamba katika vipindi kongwe vilivyopata kuwako, sehemu za Pwani ya Afrika mashariki hazikuwa zimekaliwa na watu. Kutokana na hali ya vita, uchungaji na biashara, inadaiwa kuwa Wabantu walitoka sehemu za Kongo walisambaa na kuja pwani ya Afrika mashariki kupitia Kigoma. Baadhi ya wabantu hawa walipitia sehemu za Uganda. Wakati wa kusambaa kwao, walieneza pia lugha zao ikiwemo hii ya Kiswahili.

Udhaifu wa nadharia hii ni kwamba, madai ya kuwa asili ya Kiswahili ni Kongo hayana msingi kwani mpaka sasa wataalamu wanaodai hivi hawajaweza kueleza na kuthibitisha kisayansi ama Kihistoria juu ya lini hasa watu walianza kuishi pwani ya Afrika mashariki.

  Kiswahili ni Ki-Pijini au ni Ki-Krioli

(i)     Kiswahili ni Ki-Pijini

Baadhi ya wataalamu hudai kuwa Kiswahili ni Ki-Pijini. Wataalamu hawa hudai kwamba Ki-Pijini ni lugha ambayo huzaliwa kutokana na kukutanika  kwa makundi mawili (A) na (B) yanayotumia lugha mbili tofauti. Ili makundi haya yaweze kuwasiliana kunaundwa lugha ambayo kitabia ni tofauti  na zile zinazozungumzwa na makundi yanayohusika. Lugha hii inaweza kuwa na msamiati mwingi kutoka lugha kati ya zile mbili, au inaweza kuwa na msamiati wenye uzito sawa. Lugha hiyo ndiyo inayoitwa Ki-Pijini. Mazingira yanayosababisha kuwepo Ki-Pijini ni kama vile biashara, utumwa, ukoloni, nk.

Kwa mantiki ya nadharia hii, wataalamu hawa hukiona Kiswahili kuwa kilianza kama Ki-Pijini kwani ni tokeo la mwingiliano baina ya wenyeji wa pwani ya Afrika Mashariki na wageni wa kutoka Mashariki ya Kati, hususan Waarabu. Aidha, husisitiza kuwa lugha ya Kiswahili haikuwepo kabla ya hapo.

 

(ii)    Kiswahili ni Ki-Krioli

Wataalamu hawa wanadai kwamba watu wanaozungumza Ki- Pijini wanaweza kuishi pamoja kwa muda wa karne nyingi na kwa hiyo wakaweza kuzoeana na hata kufikia hatua ya kuoana. Wakioana watoto wao huikuta lugha ya ki-Pijini ama lugha yao ya kwanza. Inapofikia hatua ya aina hii kwa watoto wanaozungumza lugha hiyo, wao husemekana sasa  wanazungumza lugha ya Ki-Krioli, lugha ambayo ni hatua ya juu ya Ki-Pijini, yaani Ki-Pijini kilichokomaa.

Nadharia hii hutumia kigezo cha msamiati wa Kiswahili kuonesha uhusiano uliopo kati ya Kiswahili na Kiarabu. Wanadai kuwa, msamiati mwingi wa Kiswahili unatokana na Kiarabu. Hivyo huhitimisha kuwa hapana shaka Kiarabu kimehusika katika kuizalisha na kuikomaza lugha ya Kiswahili.

Udhaifu wa nadharia hii ni kwamba hutumia kigezo cha msamiati tu bila kuzingatia vipengele vingine vya lugha kama vile matamshi, maumbo ya maneno au muundo wa sentensi za Kiswahili. Aidha, wataalamu hawa hawakuhoji suala la kufanana kwa Kiswahili na lugha jirani katika hayo yaliyotajwa hapo juu na katika eneo la Kijografia ambamo Kiswahili na lugha hizo nyingine hujikuta zikizungumzwa. Vigezo hivi ni ushahidi tosha unaoonesha kuwa Kiswahili SI Ki-Pijini wala SI Ki-Krioli, bali ni lugha kama zilivyo hizo lugha jirani.

 

   Kiswahili ni Lugha ya Jamii ya Vizalia

Kundi la kwanza la wataalamu wa nadharia hii, Bishop Edward Steera, Bwana Taylor, Dkt. R. Reusch, (Katika Maganga, 1997)  hudai kwamba:

·        Waarabu na Waajemi waliohamia pwani ya Afrika ya Mashariki waliwaoa wanawake wa  ki-Afrika.

·        Watoto wao walijifunza maneno ya Kiarabu na ki-Ajemi kutoka kwa baba zao.

·         Aidha, watoto hao wakajifunza maneno ya ki-Bantu kutoka kwa mama zao.

·        Katika jitihada zao, watoto hao walijirekebisha kutokana na  tamaduni za wazazi wao ambazo ni tafauti: utamaduni wa Kiarabu na utamaduni wa ki-Bantu.

·        Vizalia hawa wakaanza kutumia lugha mpya ya mseto wa Kiarabu, Kiajemi na lahaja mbalimbali za ki-Bantu.

·        Kwa kiasi kikubwa, lugha mpya ya mseto ilikuwa ni upotoshaji wa lugha ya Kiarabu na Kiajemi.

·        Mwarabu au Mu-Ajemi alikuwa muumini wa dini ya Uislamu.

·        Umo humo, vizalia hawa wakayaingiza maneno ya Kiarabu, Kishirazi na Kihindi katika hii lugha mpya.

·        Pamoja na kuyaingiza maneno ya kigeni, lugha-mpya yao hii (Kiswahili), ilikithiri vionjo vingi vya lugha mbali mbali za ki-Bantu.

·        Ndipo baadaye, lughampya yao hii ikajulikana au kuitwa Kiswahili.

·        Kwa maoni ya wataalamu hawa, sehemu mbili kati ya tano (2/5) ya maneno yanayotumika katika lugha hii mpya ni ya ki-Bantu.

·        Sarufi ya lugha mpya hii ni mseto wa ki-Bantu (chenye utata na kisicho na mpangilio maalumu) pamoja na Kiarabu (chenye mantiki na kilichokomaa).

           

Kundi la pili la wataalamu wa nadharia hii, B. Krumm na F. Johnson lina mawazo yanayodai kwamba:

·        Kiswahili kilitokana na visiwa vya Lamu, Kilamu/Kiamu.

·        Wageni kutoka Ghuba ya Ushirazi/Uajemi na Arabia ya Kusini walikuja katika Pwani ya Afrika ya Mashariki na lugha tofauti.

·         Lakini kutokana na kuoana kwao na wenyeji, wageni hawa wakaichukua lugha ya hapo walipofikia, wakaikuza kwa maneno kadhaa na sentensi kadhaa kutoka lugha zao za asili, yaani Kiarabu, Kiajemi na Kihindi hususan katika masuala ya  biashara, ubaharia, vyombo vya kazi zao na nguo.

·        Aidha,  utumwa na tabia ya kuoa wake wengi ilisaidia kutoa kundi kubwa la masuria. Hali hii ikaondosha hisia za ugeni katika lugha zao; na maneno yote yakabatizwa kuwa ya ki-Bantu, na hata kupoteza kabisa sura ya ugeni.

 

   Kiswahili ni Kiarabu

Kuna hoja kuu tatu ambazo baadhi ya wananadharia hii huzitumia kutetea nadharia hii kuwa Kiswahili asili yake ni Kiarabu.

(i)          Inadaiwa kuwa maneno yenye asili ya Kiarabu yaliyomo katika Kiswahili ni ishara tosha kwamba lugha hii ilianza kama Pijini ya Kiarabu.

(ii)       Inahusu neno lenyewe Kiswahili ambalo asili yake ni Kiarabu. Neno Kiswahili linatokana na neno “sahili” (umoja) na “swahil” (wingi) lina maana ya pwani.

(iii)     Inadaiwa kwamba kwa kuwa Kiswahili kilianza pwani, kwa kuwa idadi kubwa sana ya wenyeji wa pwani ni waislamu, na kwa kuwa uisilamu uliletwa na Waarabu, basi Kiswahili nacho kililetwa na Waarabu.

   Kiswahili si Kiarabu

Madai kwamba Kiswahili si Kiarabu yanathibitishwa na hoja kinzani zifuatazo: 

Tukianza na dai la kwanza ‘kwamba maneno yenye asili ya Kiarabu yaliyomo katika Kiswahili ni ishara tosha kwamba lugha hii ilianza kama pijini ya Kiarabu’ tunaona wazi kwamba madai haya hayana mashiko. Lugha ya Kiswahili imetokea kuwa na maneno ya mkopo yenye asili ya Kiarabu (na kwa hakika yapo yenye asili ya Kiajemi, Kireno, Kihindi, Kijerumani, Kiingereza nk.) kutokana na ukweli kwamba kulikuwa na mawasiliano ya karne na karne baina ya wenyeji wa pwani na wafanyabiashara wa Kiarabu. Wasemaji wa lugha mbili tofauti wanapokutana hawaachi kuathiriana kilugha. Kwa hiyo lugha kuwa na maneno mengi ya mkopo kutoka lugha nyingine, haifanyi lugha hiyo isemekane kuwa imetokana na hiyo lugha nyingine.

Pili wataalamu hawa wanadai kwamba neno lenyewe Kiswahili lina maana ya Kiarabu.

Kwani linatokana na neno “sahili” (umoja) na “swahil” (wingi) lina maana ya pwani. Hapa ingetupasa tuelewe kwamba kila mtu binafsi au jamii binafsi aghalabu hajiiti mwenyewe jina lake, yeye huitwa kwa hilo jina alilopewa na wengine: Jamii yake au wageni waliomtembelea kwake. Na hivi ndivyo ilivyojitokeza kwa upande wa jamii ya watu wa pwani ya Afrika mashariki, yaani Waswahili,  walipotembelewa na Waarabu na kuitwa As-Sahilyy au As-Sawahiliyy, na nchi yao kuitwa sahil (wingi wake Sawahil), yaani pwani (upwa), ufuo. Kwa mantiki hii, dai hili halina mashiko !

Kigezo cha dini nacho hakikubaliki lugha haiwi lugha kwa sababu ya imani. Hata hivyo lugha ya Kiarabu yenyewe ilikuwepo karne nyingi kabla ya kufunuliwa dini ya Uislamu. Hali kadhalika, lugha nyingine za Kimagharibi zilikuwepo karne nyingi kabla ya kufunuliwa imani ya ukristo. Kama ilivyo kwamba Kiingereza au Kijerumani si ukristo, basi ndivyo vivi hivyo ilivyo kwamba Kiswahili hakiwezi kuwa dini ya uislamu, aslan! Wala Kiarabu nacho si uislamu. Tunachoweza kufanya ni kuitumia lugha kuifasili dini, lakini hatuwezi kuitumia dini kuifasili lugha.

 

  Kiswahili ni Kibantu

Vipengele vinavyotumika katika kuihalalisha nadharia inayodai kwamba Kiswahili ni Kibantu ni ushahidi wa ki-Isimu, ushahidi wa ki-Historia na kuichunguza lugha ya Kiswahili katika mfumo mzima wa historia ya mgawanyiko wa kusambaa kwa lugha za ki-Bantu. Wataalamu wa nadharia hii wanahitimisha kwa kudai kwamba Kiswahili ni mojawapo kati  ya lugha katika jamii kubwa ya lugha za ki-Bantu.

Baadhi ya wataalamu muhimu wanaoiunga mkono nadharia hii ni Prof. Malcon Guthrie, Dkt. C. Meinholf na Dkt. C. Rohl na Prof. Clement Maganga.

Profesa Malcom Guthrie ni mtaalamu (mwanaisimu) mashuhuri kutoka Chuo Kikuu cha London, Uingereza. Alitumia miaka 20 kuchunguza uhusiano uliopo baina ya lugha za Kibantu zilizoko katika eneo lote ambalo hukaliwa na wabantu. Sehemu hii ni ile ambayo inajulikana kama Afrika, Kusini mwa Jangwa la Sahara.

Alifanya uchunguzi wa mashina/mizizi (viini) ya maneno 22,000 kutoka lugha 200 za Kibantu. Katika uchunguzi wake alikuta mizizi (mashina) 2,300 imezagaa       katika lugha mbalimbali za Kibantu na Kiswahili kikiwemo. Mashina/mizizi 500           yalilingana katika lugha zote 200. Mashina haya yalipatikana katika lugha zote za Kibantu. Mashina haya yalikuwa ya asili moja. Baadhi ya lugha hizo 200 zilizofanyiwa uchunguzi Kiswahili kilionesha kuitikia ulinganifu sawa na Kikongo kwa asilimia arubaini na nne (44%).

Katika kuchunguza ni asilimia ngapi za mashina hayo 500 yaliyomo katika kila lugha, mgawo uliojitokeza ulikuwa kama ifuatavyo:

Kiwemba kizungumzwacho Zambia         -           54%

Kiluba kizungumzwacho Katanga             -           51%

**Kikongo kizungumzwacho Zaire           -           44%**

**Kiswahili kizungumzwacho Afrika Mashariki            44%**

Kisukuma kizungumzwacho Tanzania                 41%

Kiyao kizungumzwacho Tanzania/Msumbiji -   35%

Sotho kizungumzwacho Botswana                        -           20%

*Kirundi kizungumzwacho Burundi         -           43%*

Kinyoro kizungumzwacho Uganda           -           37%

Kizulu kizungumzwacho Afrika Kusini   -           29%

Baada ya kupata matokeo haya, Profesa Malcom Guthrie anaiunga mkono nadharia hii ya kwamba Kiswahili ni ki-Bantu kwa kudai kwamba:

(i)     Kiswahili kilikuwepo kabla ya ujio wa wageni;

(ii)    Anaonyesha kwamba Kiswahili kina uhusiano mkubwa na lugha za Kibantu;

(iii)  Mwisho anasema Kiswahili kilianzia Pwani ya Afrika Mashariki.

           

Dkt. C. Meinholf na Dkt. C. Rohl: Wataalamu hawa wanaamini kwamba:

(i)                Wakati wa utawala wa Shirazi katika upwa wa mashariki ya Afrika kulikuwa na kabila la Waswahili;

(ii)             Kabila hili ni dhuria ya Wazaramo wa leo.

(iii)           Kwa kuwa hawa Wazaramo walikuwa wamezaliwa katika harakati za kibiashara, kwa hivyo wakafuata nyayo za wazazi wao.

(iv)           Lugha yao ilikuwa ya aina ya ki-Bantu.

(v)              Kwa kuwa Wabantu ni wengi zaidi kuliko jamii ya makabila mengine, lugha yao ya Kiswahili ikaanza kutumika na kuenea katika makabila mengine, hususan katika ukanda wa pwani ya Afrika Mashariki.

(vi)           Baadaye, Waswahili hawa hawa wakafanya biashara na wageni waliokuja kuvinjari Afrika Mashariki, hususan Waarabu, Washirazi, Wamalaysia, Wahindi na Wareno ambao tayari walikuwa wamefurika katika pwani hii ya Afrika Mashariki miaka kadhaa kabla.

(vii)         Vifaa na majina ya vitu vya biashara vya wageni hao vikaselelea na kuingizwa katika mfumo wa lugha hiyo ya Waswahili ambayo ni ki-Bantu.

Madai ya nadharia hii yakichunguzwa, tunagundua kwamba inazingatia mitazamo miwili yaani, mtazamo wa ki-Isimu na mtazamo wa ki-Historia. Kwa mantiki hii, nadharia hii inaelekea kukubalika na wataalamu wengi kuwa ndiyo sahihi kuhusu asili au historia ya Kiswahili.

Profesa C. Maganga, na uthibitisho wake kwamba Kiswahili ni ki-Bantu. Kama tulivyoona, lugha ya Kiswahili ilifanyiwa utafiti na uchambuzi na wanataaluma kadhaa kwa madhumuni ya kuiainisha kama ilikuwa yenye misingi ya ki-Bantu au la. Prof. Maganga alifanya uchambuzi wa ki-Isimu na wa ki-Historia kuhusu lugha hii. Matokeo ya utafiti wake wa ki-Isimu kuhusu lugha ya Kiswhili (au lugha kwa ujumla) unadhihirisha mambo mengi, mojawapo ni asili ya lugha hiyo. Amethibitisha kwamba Kiswahili ni lugha ya Kibantu; na kwa hivyo, kuthibitisha kwa ushahidi thabiti hoja ya Dkt. C. Meinholf na Dkt. C. Rohl kama  tulivyoieleza hapo juu. 

(i)        Ushahidi wa Kiisimu

(a)      Msamiati

Matokeo ya utafiti alioufanya kuhusu msamiati wa Kiswahili ulibaini kwamba 60% ya maneno yote yanayoweza kuandikwa na kutamkika katika lugha ya Kiswahili asili yake ni lugha za Kibantu, 30% ni lugha ya Kiarabu na 10% ni lugha nyingine za kigeni kama vile Kiingereza, Kireno, Kijerumani, Kihindi, Kiajemi, Kifaransa, nk. Kinyume chake ni kwamba msamiati wa Kiswahili na ule wa Kibantu hautofautiani.

Mfano:

            Kiswahili   Kindali  Kizigua   Kijita   Kikurya   Kindendeule          

            Mtu          Umundu    Mntu       Omun      Omontu      Mundu

            Maji         Amashi      Manzi     Amanji    Amanche    Maache

            Moto        Umulilo     Moto        Omulilo   Omoro        Mwoto

 (b)      Tungo (Sentesi) za Kiswahili

Miundo ya tungo (sentesi) za maneno ya Kiswahili zinafanana sana na miundo ya tungo za maneno ya ki-Bantu. Sentesi za Kiswahili na za lugha za ki-Bantu zina kiima  na kiarifu. 

Mfano:

Lugha za Kibantu               Kiima                         kiarifu

Kiswahili                               Juma                           anakula ugali.

Kizigua                                  Juma                           adya ugali.

Kisukuma                              Juma                           alelya bugali

Kindali                                   Juma                           akulya            ubbugali.

Kijita                                      Juma                           kalya  ubusima.

Kindendeule                         Juma                           ilye ughale.

 (c)      Ngeli za Majina

Wanataalamu wanakubaliana kuhusu ngeli za majina kwa mujibu wa:

maumbo ya nomino (umoja na wingi wa majina) pamoja; na

upatanisho wa kisarufi katika sentesi.

Kigezo cha maumbo ya majina: Kigezo hiki hufuata maumbo ya umoja na uwingi katika kuyaainisha majina. Majina yaliyo mengi katika lugha ya Kiswahili na lugha za ki-Bantu hufuata mkondo wa umoja na uwingi. Majina ya lugha ya Kiswahili na lugha za ki-Bantu yaliyo mengi yana maumbo dhahiri ya umoja na uwingi.

Mfano:

Lugha za Kibantu               Umoja                        Wingi

Kiswahili                               mtu                 -           watu

                                                mtoto              -           watoto

Kikurya                                  omanto           -           banto (abanto)

                                                omona                        -           bana    (abana)

Kizigua                                  mntu               -           bhantu

                                                mwana            -           bhana

Kindali                                   mundu            -           bhandu

                                                mwana            -           bhana

Kindendeule                         mundu            -           βhandu

                                                mwana            -           βhana

Kigezo cha upatanisho wa kisarufi katika sentesi: Katika kigezo hiki tunaangalia uhusiano uliopo kati ya kiima (jina na viambishi awali vya nafsi) na vivumishi katika vitenzi vya Kiswahili na ki-Bantu. Vivumishi, majina pamoja na viambishi hivyo vya vitenzi hubadilika kutokana na maumbo ya umoja na uwingi.

Mfano:

Lugha za Kibantu      Umoja                     -                       Wingi

Kiswahili                      Baba analima         -                       Baba wanalima

Kindali                          Utata akulima        -                       Abbatata bbakulima

Kikurya                         Tata ararema          -                       Batata(Tata)bararema

Kijita                             Tata kalima                        -                       Batata abalima

Kindendeule                Tate ilima               -                       Akatate βhilima

(d)       Vitenzi vya Kiswahili na Kibantu

Kuna uhusiano mkubwa sana kati ya vitenzi vya Kiswahili na vile vya lugha zingine za ki-Bantu. Vipengele vinavyothibitisha uhusiano huu ni: Viambishi, mnyumbuliko, pamoja na mwanzo au mwisho wa vitenzi, kama ifuatavyo:

Viambishi: vitenzi vya lugha ya Kiswahili na vya lugha zingine za ki-Bantu hujengwa na mzizi (kiini) pamoja na viambishi vyake vya awali na vya tamati.

Mfano:

Kiswahili       -           analima          =          a – na – lim -  a

Kiikuyu          -           arerema          =          a  –  re –  rem–a

Kindali           -           akulima          =            a  - ku  –  lim – a

                                                                          1  -  2   -  3  -  4

Sherehe:

1   -     Kiambishi awali kipatanishi cha nafsi.

2   -     Kiambishi awali cha njeo (wakati uliopo).

3   -     Mzizi/Kiini.

4   -     Kiambishi tamati.

Mnyambuliko wa vitenzi: Mnyumbuliko wa vitenzi vya Kiswahili hufanana na ule wa vitenzi vya lugha za ki-Bantu.

Mfano:         

Kiswahili       -           kucheka         -           kuchekesha   -           kuchekelea.

Kindali           -           kuseka            -           kusekasha      -           kusekelela.

Kibena           -           kuheka           -           kuhekesha     -           kuhekelea.

Kinyamwezi  -           kuseka            -           kusekasha      -           kusekelela.

Kikagulu        -           kuseka            -           kusekesha      -           kusekelela

Mwanzo wa vitenzi: Vitenzi  vyote vya Kiswahili na vile vya lugha za ki-Bantu huanza na viambishi ambavyo ni viwakilishi vya nafsi, kama ifuatavyo:

Mfano:

Kiswahili       -           Ni-nakwenda

Kihaya           -           Ni-ngenda

Kiyao             -           N-gwenda

Kindendeule -           Ni-yenda

Mwishilizo wa vitenzi: Vitenzi vya lugha za ki-Bantu na Kiswahili huishia na irabu –a.

Mfano:

Kiswahili       kukimbi-a      -           kuwind-a       -           kushuk-a

Kindali           kukind-a        -           kubhing-a      -           kukol-a

Kisukuma      kupil-a           -           kuhwim-a      -           Kutend-a

Kisunza          kwihuk-a       -           kuhig-a           -           kising-a

Kindendeule kuβhutuk-a    -           kuhwim-a      -           kuhuk-a

tafiti wa Prof. Maganga kuhusu ushahidi wa ki-Isimu wa kuthibitisha kama Kiswahili ni ki-Bantu au la ungeweza kuelezwa kimuhtasari kwa mifano mingine ifuatayo:

Mfano wa 1:

Lugha	Sentesi
Kiswahili Kipare Kindamba Kichaga Kihaya Kikaguru Kindendeule	Jongo Jongo Jongo Jongo Jongo Jongo Jongo	anafuga erisha kafugha nao he n’afuga kachima ifuga	mbuzi mbuji mene mburu embuzi m’ehe mbuhi	kuku nkuku nguku nguku enkoko ngu’ku nguku	na na na na n’ na na	ng’ombe ng’ombe senga. umbe ente nn’ombe ng’ombe

Katika mfano huu inaonekana kwamba mpangilio wa maneno katika sentesi una ufanano kwa sababu katika kila sentesi kuna kiima na kiarifu. Katika kiima kuna nomino, yaani jina la mtenda (Jongo) na katika kiarifu kuna kitendo kinachofanyika na nomino mtendwa. Pia nafasi ya viunganishi ni ile ile kwa lugha zote zilizoonyeshwa katika mfano huu.

Kuna mfano mwingine wa ufanano wa mpangilio huu.

Mfano wa 2:

Lugha	Sentesi
Kiswahili Kihaya Kisukuma Kinyaturu Kipare Kizigua	Sitamkuta kesho Timushangemu nyenkya Natusanga intondo Tumuhanga fadyu Nesikemkiche yavo Sirambila luvi

Katika sentensi hizo mpangilio wa maneno una ufanano kwa sababu kila sentensi ina kiima na kiarifu chenye kitenzi na kielezi. Pia kiambishi cha nafsi cha nomino ya mtenda kinajitokeza mwanzoni mwa neno la kwanza la kila sentesi.

Sitamkuta;     Timushangemu;        Natusanga;                                                                            Tumuhanga;            Nesikamkiche;                      Sitambila.

Viambishi hivyo vya nafsi ya mtenda pia vinaonyesha hali ya ukanushi katka kila sentesi na nafasi yake ni ile ile kwa kila sentesi.

Viambishi vya urejeshi navyo vinajitokeza katika kitenzi cha kila sentesi.

Viambishi {m}, {m}, {ti}, {tu} sitamkuta, timushangemu, natusanga, tumuhanga, nesikamkiche, na sitambwila ni vya urejeshi; vinawakilisha nomino mtendwa.

Kwa hivyo, hali hii inadhihirisha kwamba miundo ya sentensi hizi inafanana na vitenzi vyake vina tabia mbalimbali, kama vile:

(i)        kubeba viambishi vya nafsi, mtenda na mtendwa,

(ii)       kuonyeshga hali ya ukanushi njeo za wakati na kitendo kinachofanyika.

Mfano wa 3:

Lugha	Sentesi
Kiswahili Kizigua Kihaya Kisukuma Kinyaturu Kipare Kindendeule	Akija mwambie anifuate Akeza umugambe anitimile. Kalaija omugambile ampondele Ulu nahali anikubije Newaja mwele ang’onge. Ekiza umti aniratere Anda ahikite n’nongerera angobhekeraye

Katika sentesi hizo inaonekana kwamba sentesi zote zinafanana  kimpangilio. Pia maneno yake yanakubali uambishaji, kwa mfano:

(i)        Katika maneno ya mwanzo:

            akija, akeza. kalaija, akuja, newaja, ekiza, herufi zilizopigiwa vistari ni viambishi vya nafsi vinawakilisha dhana ya mtenda.

(ii)       Vivyo hivyo katika maneno:

anifuate, ampondele, anitimile, ang’nge, aniratere, angobhekeraye, viambishi vilivyoko katika viarifu vya sentesi hizo vinawakilisha nafsi za watenda.

(iii)     Pia vitenzi vya sentesi hizo vina tabia ya kubeba virejeshi vya nafsi kama ilivyo katika, mwambie, omugambile, nahali,mbwele na umti, vinaonyesha njeo na hali ya uyakinifu- hali inayoonyesha ufanano wa maumbo ya maneno.

(iv)      Licha ya kuwa na mpangilio unaofanana na wa lugha nyingine za kibantu, kwa mfano, katika mifano tuliyoiona hapo juu, baadhi ya maneno yanafanana: tazama maneno:

            kafugha (Kindamba); nafuga  (Kihaya);

            nifuga (Kindendeule); anafuga  (Kiswahili).

Pia maneno:

            nkuku  (Kipare);                   nguku (Kindamba);

            nguku   (Kichaga);               enkoko  (Kihaya);

            ng’uku   (Kikaguru);                        nguku(Kindendeule);

            nguku    (Kindendeule)

Katika mfano wa 3, maneno yafuatayo yana ufanano:

Akeza  (Kizigua);                kalaija   (Kihaya);    alize  (Kisukuma),

newaja  (Kinyaturu);           ekiza   (Kipare);       anda ahikite,... (Kindendeule);

akija,  (Kiswahili.)

Pia maneno;

umugambe   (Kizigua);        omugambile  (Kihaya);       unongeraye (Kindendeule);  na mwambie (Kiswahili).

Ufanano huu wa msamiati, maumbo ya maneno pamoja na wa mpangilio wa maneno katika sentesi, vyote vinathibistisha kwamba lugha ya Kiswahili ni ya kibantu kama zilivyo nyingi nyinginezo.

 

(ii)    Ushahidi wa Kihistoria Kwamba Kiswahili ni Kibantu

Baada ya kuangalia ushahidi wa kiisimu kuhusu asili ya Kiswahili, katika sehemu hii Maganga (1997) aliendelea kuchambua ushahidi wa Kihistoria unaothibitisha kuwa lugha ya Kiswahili ilizungumzwa katika upwa wa Afrika Mashariki hata kabla ya ujio wa wageni kama vile Waarabu na Wazungu. Ushahidi huu ulitolewa na wageni mbalimbali waliofika hapa Afrika Mashariki. Wote wanathibitisha kuwa lugha ya Kiswahili ilizungumzwa hapa Afrika Mashariki kabla ya ujio wa wageni.

(a)    Ugunduzi wa Ali-Idris (1100-1166)

Ugunduzi huu yasemekana ulifanywa huko Sicily yapata mwaka 1100-1166. Kwenye mahakama ya mfalme Roger II. Licha ya kufahamika kuwa Kiswahili, kilipata kuandikwa kabla ya 10BK. Ali-Idris alikuwa wa kwanza kugundua jina la zamani la Zanzibar kuwa ni Unguja. Katika maelezo yake anaandika pia majina kama vile kikombe, mkono wa tembo, muriani, na kisukari, ambayo ni ya ndizi mbalimbali zilizokuwa zikipatikana huko.

(b)    Ushahidi wa Marco Polo

Huyu ni mzungu ambaye alijishughulisha sana na masuala mbalimbali ya kijiografia na alisafiri sehemu nyingi duniani. Marco Polo aliandika hivi:

“Zanzibari ni kisiwa kizuri ambacho kina ukubwa wa mzunguko wa maili 200. Watu wote wanaabudu (Mungu), wana Mfalme na wanatumia lugha yao, na hawalipi kodi (ushuru) kwa mtu.” Safari za Marco Polo 1958:301

Marco Polo anasemekana aliandika pia kitabu cha jiografia ambacho hakikupata kuchapishwa lakini sehemu zake zimepata kufasiriwa kwa Kirusi na Kifaransa. Mfano mmojawapo ni huu unaofuata:

“Katika visiwa vya Sjawaga vilivyoshughulikiwa katika sura hii, ni kile kisiwa cha Andjaba ambacho mji wake mkuu unaitwa katika lugha ya kwao. Zanguabar/Ungudya, na wakazi wake, japokuwa ni mchanganyiko, kwa sasa wengi wao ni Waislam…chakula chao kikuu kikiwa ndizi. Kuna aina tano ambazo zinajulikana kama kundi, fili, ambazo uzito wake waweza kuwa wakia 12, Omani, Marijani, Sukari....”

Maelezo haya ya Marco Polo yanathibitisha mambo ya msingi kuhusu wakazi wa Pwani ya Afrika ya Mashariki na lugha yao; mintarafu ya dini, chakula na utamaduni wao kwa ujumla.

(c)    Ushahidi wa Al-Masudi (915 BK)

Katika moja ya maandiko yake, Al-Masudi anazungumzia juu ya wakazi wa mwambao ambao walijulikana kwa jina la “wazanji”. Kwa dhana hii, neno Zanzibar linatokana na Zenzibar yaani “Pwani ya Zenji”. Katika maelezo yake Al-Masudi anaonyesha kwamba Wazenji walikuwa  “Watawala Wakilimi” ambao waliaminiwa kuwa walitawala kwa nguvu za Mungu. Kuna maelezo kuwa huenda neno “wakilimi” lina maana ya “wafalme”. Al-Masudi alisisitiza katika maelezo yake kuwa Wazenji walisema lugha kwa ufasaha na walikuwa na viongozi waliowahutubia kwa lugha yao. Kutokana na neno “zenji” kuna uwezekano kuwa kabla ya majilio ya Waarabu, Kiswahili kiliitwa “Kiazania” au “Kizanji” na wageni waliofika pwani.

(d)     Ushahidi wa Ki- Historia wa Mji wa Kilwa

Kimsingi habari zinazoeleza historia ya mji wa Kilwa katika karne ya 10-16BK zinataja majina ya utani kama vile: mkoma watu, nguo nyingi, nk. ambayo walipewa Masultani wa kwanza wa Kilwa Ali Ibn Hussein na mwanae Mohamedi Ibn Ali. Kutokana na habari hizi huenda lugha ya Kiswahili ilishaanza kusemwa mnamo karne ya 10 au ya 11 BK. Maelezo ya kihistoria yanaeleza juu ya Sultani aliyeitwa Talt Ibin Al Husaini ambaye alipewa jina la utani “Hasha Hazifiki”.

 (e)      Utenzi wa Fumo Liyongo (13 BK) kama Ushahidi

Shairi la zamani kabisa lililopata kuandikwa la Kiswahili, linalojulikana ni lile la Utenzi wa Fumo Liyongo. Utenzi huu inasemekana uliandikwa karne ya 13BK. Kuweko kwa shairi hili kunadhihirisha kuwako kwa lugha ya Kiswahili kabla ya karne hiyo, na kwa hivyo, huenda Kiswahili kilianza kutumika kabla ya karne ya 10BK. Baadhi ya beti za utenzi wa Fumo Liyongo ni hizi zifuatazo:

Ubeti  6:         Liyongo Kitamkali,

                        Akabalighi vijali

                        Akawa mtu wa kweli

                        Na hiba huongeya.

Ubeti 7:          Kilimo kama mtukufu

                        Mpana sana mrefu

                        Majimboni yu maarufu

                        Watu huja kwangaliya.

Ubeti 10:        Sultani pate Bwana

                        Papo nae akanena

                        Wagala mumemwona

                        Liyongo kiwatokeya.

(Kutoka E.A. Swahili Committee 1973)

Lugha hii ndio mfano wa lugha iliyokuwa ikitumika kunako karne ya 13BK. Ni wazi kuwa lugha hiyo ilianza kusemwa mapema kabla ya muda huo. Hoja za kihistoria inaelezea historia ya lugha ya Kiswahili toka karne ya 10BK hadi karne ya 18BK. Kutokana na ushahidi huu ni dhahiri kuwa asili ya lugha ya Kiswahili ni Wabantu wa Afrika ya Mashariki.

MAREJELEO

Maganga (1997), OSW 102: Historia ya Kiswahili. Chuo Kikuu Huria cha Tanzania.

Masebo, J. A. Nyengwine, N. (2002), Nadharia ya Lugha ya Kiswahili, Kidato cha 5 na 6.  Aroplus Industries Ltd: Dar es Salaam.

Nkwera, Fr. F. V. (2003), Sarufi, Fasihi na Uandishi wa Vitabu, Sekondari na Vyuo. Creative Prints Ltd: Dar es Salaam.

tunapatikana kwa 0787 613746