SWALI: Jadili mtazamo wa Massamba na wenzake kuhusiana na aina za virai ukilinganisha na mtazamno wa wanazuoni wengine.

SWALI: Jadili mtazamo wa Massamba na wenzake kuhusiana na aina za

               virai ukilinganisha na mtazamno wa wanazuoni wengine.

UTANGULIZI

Kirai ni dhana pana na yenye mkanganyiko mkubwa kiasi cha kuwaibua wanazuoni mbalimbali ambao kila mmoja amejitahidi kwa uwezo na uelewa wake kufafanua dhana hii. Kwa mahitaji ya swali hili tutatalii mitazamo ya wataalamu mbalimbali akiwemo Massamba na wenzake katika kufasili dhana hii ya kirai na aina za virai.

KIINI

FASILI YA KIRAI

Kwa kuanza na tuangalie fasili ya kirai kwa mujibu wa wataalamu mbalimbali

Massamba na wenzake (2009), wanasema kuwa kirai ni kipashio cha kimuundo chenye zaidi ya neno moja na ambacho hakina muundo wa kiima kiarifu.

Fasili hii ya Massamba na wenzake inaelekea kutuaminisha kuwa kirai ni lazima kiwe na Zaidi ya neno moja. Swali la kujiuliza hapa ni je, neno kuu linalotambulisha aina ya kirai likisimama peke yake haliwakilishi aina husika ya kirai? Ukweli ni kwamba kila neno kuu la kirai lisimamapo pekee huwakilisha aina husika ya kirai hata bila ya kuambatana na kijalizo chochote cha kirai.

Mfano:

Kirai Nomino

Kirai hiki chaweza kuwa nomino pekee au nomino na kijalizo.

(a)          Mtoto mzuri

       KN

(b)          Mtoto

  KN

Kihore na wenzake (2007), wanasema kuwa kirai ni kipashio cha kimuundo chenye neno moja au zaidi lakini bila uhusiano wa kiima kiarifu. Kwao mahusiano ya kiima kiarifu ni yale yanayoonesha anayetenda jambo na tendo linalotendwa, anayetenda jambo ni kiima na tendo linalotendwa ni kiarifu.

Mfano: mtu mnene/ anachoma nyama.

                 Kiima                kiarifu

TUKI (2011), wanadai kuwa kirai ni kipashio chenye zaidi ya neno moja lakini ambacho hakina muundo wa kiima kiarifu.Maana hii ya TUKI inawiana na ile ya Massamba na wenzake.

Mdee, J.S (2007) anasema kuwa kirai ni neno au kifungu cha maneno chenye neno kuu moja. Kwa mujibu wa Mdee kirai kinaweza kuwa neno moja au kifungu cha maneno. Uhusiano kati ya neno kuu na maneno mengine (vijalizo) ndio hutambulisha na kutofautisha aina ya kirai.

Fasili zote hapo juu zinashadadia mambo ya msingi kuwa kwanza kirai sharti kijikite katika mahusiano baina ya maneno ambapo huwa kuna neno kuu moja linalotawala aina ya kirai, pili neno kuu la kirai huweza kusimama pekee au kuambatana na kijalizo kimoja au zaidi. Hivyo basi kirai kinaweza kusimama kama neno moja au zaidi iwapo tu kuna neno kuu linalotawala na kumiliki maneno mengine.

AINA ZA VIRAI

Kuhusu aina za virai wataalamu pia wametofautiana, tofauti zao zipo hasa katika aina na idadi lakini pia matumizi ya istilahi zao.

Massamba na wenzake (2009) wanatambua aina tano za virai ambazo ni:

·      Virai – nomino

·      Virai – vitenzi

·      Virai – vivumishi

·      Virai – vielezi

·      Virai – viunganishi

Zabron, T.P (2017) yeye anatambua na kutetea aina sita za virai ambazo ni:

·      Kirai – nomino

·      Kirai – kitenzi

·      Kirai – kivumishi

·      Kirai – kielezi

·      Kirai – kihusishi 

·      Kirai – kibainishi

Naye Mdee, J.S (2007) anatambua aina tano za virai ambazo ni kama zifuatazo:

·      Kirai – nomino

·      Kirai – kitenzi

·      Kirai – kivumishi

·      Kirai – kielezi

·      Kirai – kihusishi

Ukichunguza kwa makini miongoni mwa wanazuoni waliorejelewa katika kazi hii utabaini kuwa kuna mfanano juu ya idadi kati ya Massamba na Mdee isipokuwa Zabron ambaye anatambua aina sita. Baada ya uainishaji huo hapa chini tutaonesha tofauti baina yao kwa kurejelea aina wanazotofautiana na misingi ya utofauti huo.

TOFAUTI ZA AINA ZA VIRAI

Kwa kuanza na kundi la Massamba na wenzake, wao hawatambui kirai kihusishi badala yake wanatambua kirai kiunganishi. Kiunganishi kinaelezwa kuwa ni neno linalounganisha pande mbili zenye hadhi sawa kisarufi. Msingi wa tofauti hii ni kutokana na ukweli kwamba maneno yanayotumika kama kiunganishi ndiyo pia hutumika kama kihusishi.

Maneno hayo ni kama vile:

Ingawa, Na, Kwa kuwa, Bila, Pasipo, Sembuse, Lakini,

Mfano:

Baba alifika ingawa mama hakumuona

Shule imejengwa na mafundi wameondoka

Wanafunzi walifeli kwa kuwa walimu hawakuwafundisha ipasavyo

Kwa upande wa Mdee, J.S (2007) na Zabron, T.P (2017) wanatambua kirai kihusishi kama aina moja wapo ya virai na hawatambui kirai kiunganishi. Mdee, (ametajwa) anasema kirai kihusishi ni kirai ambacho neno kuu ni kihusishi na Kihusishi ni neno linaloonesha uhusiano baina ya pande mbili zenye hadhi tofauti kisarufi.

Mifano ya maneno yaundayo kirai kihusishi ni kama vile:

Kwa, ya, na, au katika

Mfano:

-       Alienda kwa miguu

-       Atakuja kwa amri yako

-       Anasoma na mama

-       Amelala katika chumba

Kwa upande mwingine Zabron, T.P (2017) yeye pamoja na kutambua kirai kivumishi kama wengine pia ameongeza aina moja zaidi ijulikanayo kama kirai kibainishi (KB). Anafafanua zaidi kuwa KB ni kirai ambacho neno kuu ni kibainishi. Vivumishi vibainishi vinaundwa na maneno kama vile: wawili, changu, kile, wote, hawa au wangu.

Mfano:

-       Wanafunzi wale pale

-        Kitabu hiki

-       Wachezaji wote hawa

Wapo wanaoona kuwa aina hiyo ya kirai ni sehemu tu ya kirai kivumishi na pengine ndio sababu ya kutoainisha kama aina ya kirai inayojitegemea.

HITIMISHO

Kwa ujumla dhana ya kirai ni pana na yenye utatanishi mkubwa usioweza kumalizwa kwa urahisi. Ikumbukwe kuwa dhana hii inaukilia zaidi misingi ya kisarufi ya umiliki na utawala wa kategoria za maneno ambapo maneno makuu humiliki na kutawala maneno mengine katika msululu wa kategoria za maneno. Watangulizi katika taaluma hii walianza kwa kuainisha aina tano za maneno makuu ambazo ndizo zilizotumika kama kigezo kikuu cha kuamulia aina ya kirai. Hivi leo mitazamo inazidi kuibuka kutokana na mwamko wa wanazuoni wa kisasa katika kushughulikia dhana hii. Hata kazi hii itabaki kuwa kwego ya kuendelezea mpando wa kitaaluma katika kuifikia kweli ilipo.

MAREJELEO:

Massamba D.P.B na wenzake (2009) Sarufi Miundo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA): Sekondari na vyuo, TUKI, Dar es salaam.

Mdee, J.S (2007) Sarufi ya Kiswahili: Sekondari na Vyuo, DUP, Dar es Salaam.

Kihore Y.M na wenzake (2007) Sarufi Maumbo ya Kiswahili Sanifu (SAMIKISA): Sekondari na Vyuo, TUKI, Dar es salaam.

TUKI (2011) Kamusi ya Kiswahili Sanifu.  TUKI, Dar es salaam.

Zabron, T.P (2017) Miundo Msingi ya Sarufi ya Kiswahili. Karljamer Publishers Ltd, DSM.