FASIHI SIMULIZI YA KISWAHILI NA KIAFRIKA

FASIHI SIMULIZI YA KISWAHILI NA KIAFRIKA

MODULE 1:  UTANGULIZI

FASIHI SIMULIZI YA  KISWAHILI      -Senkoro (1988 : 10 – 11)

            Ni ile inayojitambulisha na kujihusisha na utamaduni wa waswahili popote pale walipo ulimwenguni.  Utamaduni wa waswahili ni ule unaohusu desturi na mila za waswahili, sayansi sanaa zao, uchumi wao na maisha yao kwa ujumla.  Hali kadhalika inawahusika, Maudhui, fabafa, mawazo, historia n.k. vinavyoenda na na maisha ya waswahili.

            Kwa upande wa lugha, fabafa ya Kiswahili ni ile inayotumia lugha au lahaja ya Kiswahili.

FASIHI SIMULIZI YA KIAFRIKA

            Ni ili inayojitambulisha na kujihisisha na utamaduni wa Afrika kupitia jamii na lugha zao.  Hivyo utamaduni wa waafrika ni ule unaohusu mila zao, sanaa zao, siasa na uchumi wao kwa ujumla.

            Hivyo fasihi simulizi ya kiafrika ina mawazo, fabafa, wahusika, maudhui , na dhamira zinazoendana  na maisha yao.  Imefungwa kwa lugha za kiafrika au lahaja za lugha hizo.

            Je fasihi simulzi ni ya kiafrika?

            Je fasihi simulzi inayotumia llugha za nje zinazotumika Afrika ni ya Kiafrika pia?

Je fasihi simulzi ya kiafrika inapaswa kuandikwa na nani?  Mwafrika au hata Mzungu?

FASIHI SIMULIZI

Mgullu (2003:16)

Ni sanaa itoayo maudhui yake kwa lugha ya maneno ambayo hutamkwa ama hutendwa.

Ni fasihi inayohusu mkusanyiko wa kazi za kisanaa za binadamu zinazowasilishwa kwa njia ya mazungumzo au utendaji.  Siku hizi fasihi simulizi huhifadhiwa kwa kuandikwa vitabuni, kanda za video, redio na santuri.

Mlacha (1980 – 16)

Ni Nyanja ya maisha ya jamii ambayo huchangia sana katika kuendeleza na kudumisha historia ya jamii husika.

Fasihi simulizi huchangia katika kuelimisha jamii kuhusu asili yake, chanzo chake na maendeleo ya utamaduni wake na maisha ya jamii hiyo tangia zamani.

WAMITILA (2003 : 44)

Ni dhana inayotumika kurejelea kazi ambazo kimsingi hudokeza na kwa njia ya msimulizi au mdomo.  Hutumika katika jamii kama njia ya kupashana maarifa kama njia a kupashana maarifa yanayohusu utamaduni Fulani historia ya jamii na matamnio yao.

OKPEWHO (1992 : 3)

Ni matini bunifu ambazo huvutia fikra zetu, au hisia zetu, kama vile hadithik mashairi na michezo ya kugiza (matini).  Sio kwa matini za ukweli kama vile ripoti za magazeti au rekodi za kihistoria, hata hivyo nazo zikiandikwa kwa kuvutia zinaweza kuwa fasihi.

MLOKOZI (1996 : 24)

Ni fasihi inayotungwa au kubuniwa kichwani na kuwasilishwa kwa hadhira kwa njia yam domo na vitendo bila kutumia maadishi.

Hivyo ni tukio linalofungamana na muktadha Fulani ya kijamii na kutawaliwa na muingiliano wa mambo sita, fanani (msomi).  Hadhira, fani inayotendwa, tukio, mahali na wakati.  Fasihi simulizi inaendana na Tukio.

SEMINA:Swali la 1:

Mbali na jitihada za wataalam mbali mbali katika kufasili fasihi simulizi na fashi simulizi ya kiafrika mpaka sasa hakuna fasili iliyotoshelevu.  Jadili dai hili na pendekezani fasili yenu.

KUFANANA NA KUTOFAUTIANA KWA FASIHI SIMULIZI YA KISWAHILI NA KIAFRIKA

i)          Zote zinahifadhi mila, desturi na historia pamoja na lugha za jamii husika.

ii)        Zote zinahitaji utendaji (maleva – mavazi)

iii)       Vipera na Tanzu vinaingiliana na kufanana

iv)       Muktadha, maudhui ya lugha maalum dhana hizi zinajitokeza kote.

UTOFAUTI

a)         Fasihi Simulizi ya kiafrika ni pana lakini Fasihi ya Kiswahili ni finyu kwani fasihi ya Kiswahili huchota vipengele fulani katika fasihi simulizi ya kiafrika.

b)         Fasihi Simulizi ya kiafrika ni kongwe

c)         Utamaduni wa Fasihi Simulizi ya kiafrika ni tofauti na ule wa kiafrika

TANZU ZA FASIHI SIMULIZI NA UAINISHAJI WAKE

            Tanzu ni matawi, Matawi ya fasihi simulizi ni mitindo yake.  Uainishaji wa Tanzu za Fasihi Simulizi si jambo rahisi.  Wataalamu wengi wamejaribu kuainisha lakini wamepambana na matatizo kadha wa kadha kwani:-

i)          Afrika ina utajiri mkubwa wa fasihi simlizi.

ii)        Tanzu hizi zinafanana .

iii)       Tanzu hizo zinaingiliana.

Wageni walipokuja kama vile Finegan (1970), Matteru (1977) Mlokozi (1966) Catheline Jovi & Kitula Kingei (2005) Wajula & C. Nungo (1993) Liongo (1992), Wajula R. & Kiman Njogu (2007) na wengine wamefanya jitihada za kuainisha Tanzu za Fasihi Simulizi.  Si rahisi kuainisha Tanzu kwani hakuna mipaka bayana kati ya utanzu mmoja na mwingine

Hadithi, methali, vitendawili na mafumbo vinaweza kuwekewa katika kundi moja.Wapo wataalamu walioainisha Tanzu za watoto na tanzu za watu wazima.  Mfano Methali ni tanzu za watu wazima.Pia ni upi utanzu bora kuliko mwingine, wapo wataalamu waliosema methali ni uti wago wa mazungumzo.           

VIGEZO VYA UAINISHAJI WA TANZU ZA FASIHI SIMULIZI

Wafulu R. & Kimani Njogu wanasema ili tuweze kuainisha tanzu za fasihi simulizi lazima tuwe na vigezo:

            Majina ya tanzu

            Miundo

            Mianzo na miisho

            Mitindo yake

Maudhui

            Kujipambanua kwake kitabaka

            Jinsi ikiwa tanzu zake name)

            Mahali na wakati

Wa husika

Materru (1983) ameainisha Tanzu za Fasihi Simulizi katika makundi 3:-

1.         Nathari           -           Masimulizi au mazungumzo ngano, visasili , misendu

2.         Ushairi           -                       Mashairi

                                                            Nyimbo

                                                            Tumbuizo

Utenzi

Maghani

Ishibu

3.         Semi               -                       Mafumbo

                                                            Misemo ya kilinge

Methali

Vitendawili                                      

KITULA KINGEI & CATHERINE KISOVI

Wametaja makundi 4 ya tanzu;

1.         Semi               -                       Misemo

                                                            Methali

Mafumbo

                                                            Vitanza ndimi

Majina

Utani

2.         Hadithi                      -           Ngano / Hekaya

                                                -           Visasili

Mighani

                                                            Visakale

3.         Maigizo                     -           Michezo ya kuigiza

Sarakasi

Majigambo

                                                            Ngomezi

                                                            Utani

Mawaidha

                                                            Mipasho / Michongoano

Ngonjera

Vichekesho

4.         Ushairi                                    Nyimbo kama Rege, Chakachu,

Nyimbo za harusi, Mbolezi, Wawe za kazi , Mkwaju ngoma, Nyimbo za unyago, Bembelezi

Jando

                                                            Ngonjela

                                                            Mashairi

Tenzi

                                                            Kirumbikizi

MLOKOZI M. M. (1996)

                            Ametumia vigezo

                  Umbile na Tabia ya Utanzu.

Muktadha wa uwasilishaji.  (wakati na mazingira).

                  Namna ya uwasilishaja wake kwa hadhira (mtindo)

Dhima ya fani ya utanzu huo.

Mlokozi ameainisha Tanzu Fasihi Simulizi katika makundi 6 ambayo:-

1.         Mazungumzo

2.         Masimulizi

3.         Maigizo

4.         Ushairi

5.         Semi

6.         Ngomezi

1.         MAZUNGUMZO

            Utanzu una vipera 4:

       Hotuba

Malumbano ya watani

      Mizaha.

Sala                 Dua

                        Maapizo

                        Tabano

2.         Masimulizi

Vipera vyake            Hadithi za kubuni               Vigano

                                                Istiara

Mbuzi

Michapo

                       

Salua                                      Visakale

                                                Mapisi

Tarihi

Dhajari

Kumbukumbu

Visasili                                   Visasili vya uzuri

                                                Visasili vya ibada  na sini

                                                Visasili vya miungu na mizimu

                       

3.         MAIGIZO                 -           ya watoto, misiba, sherehe, kidini

4.         USHAIRI SIMULIZI VIPERA                  

                  Nyimbo

-          Tumbuizo                       Bembea

Mbolezi 

Nyiso 

Janda

-          Tukuzo                            Kongozi

Nyimbo za dini

Nyimbo za Taifa 

-          Chapuzo kazi au kimai             Nyimbo kuthinga

Za watoto

Za vitu

-          Tenzi na Tendi

      Maghani

-          Ghani nafsi – kuikomba

-          Ghani Tumbuizi

-          Sifa                        Vivugo – Majigambo

Tondozi

-          Maghani simulizi                       Rara

Tendi

5.         SEMI

v  Methali

v  Vitendawili

v  Mafumbo                         Chemsha bongo

Fumbo jina

v  Simo / Misimo

v  Kauli Taulia

6.         NGOMEZI

            MAZUNGUMZO

Ni mazungumzo yenye sanaa ndani yake yaliyosheheni mbinu za kifani (fani na Maudhuni)            Mfano :           Tamathali za Semi kama vile Sitiari, Jashibia.

MBAZI

Ni hadithi fupi zenye lengo la kuonya.

SALUA

Ni hadithe zinazosimulia matukio ya kihistoria / zamani

VISAKALE

Visa vya kimapokeo vya mashujaa

MAPISI

Ni historia ya matukio ya kweli

TARIHI

Ni maelezo au jedwali la matukio muhimu na tarehe zake

VISASILI-Hadithi za kale zinazo zungumzia, asili ya kitu au imani ya mtu.

                        Mfano:Asili ya binadamu

MAIGIZO     -Kulielezea matukio ya dunia kwa namna ya dunia kwa namna ya

kucheza / utani

            USHAIRI       -           Ni utungo wa kinathumu unaozingatia urari wa vina na mizani

            MBOLEZI     -           Nyimbo za kuliwaza katika msiba

NYISO            -           Nyimbo za jando na unyago

WAWE           -           Nyimbo za kazi

KONGOZI    -           Nyimbo za kuaga mwaka mara nyingi zinaendana / kuambatanana

Matambiko

            CHAPUZO    -           Nyimbo za kazi

            KIMAI           -           Nyimbo za wavuvi

            TENZI            -           Ni  utungo unaozungumzia tukio fulani

            TENDI            -           Utungo unaozungumzia tukio la kiuhujaa

            SIFO               -           Ni nyimbo za kusifu

            TONDOZI     -           Tungo za kusifu watu wanyama n.k.

            RARA                        -           Ni maghani ya kusimulia au tukio fulani la kihistoria na huenda

sambamba na ala za muziki.

            FUMBO -JINA  -Ni mafumbo ya nayotaja majina. Mfano:  Mwamvua alizaliwa

kipindi cha mvua nyingi

            LAKABU       -           Kupewa jina kulingana na tabia.  Mfano:  Mwalimu Nyerere - Baba

wa Taifa.

            KAULI TAULIA       -Ni kauli zenye mfuatano wa sauti

            NGOMEZI    -           Ni tango za ngoma au zinazoambatana na ngoma

 >>>>>>INAENDELEA >>>>>>>>>>>>>>