KI 311:SEMANTIKI NA PRAGMATIKI KISWAHILI

SEMANTIKI NA PRAGMATIKI KISWAHILI

SEMANTIKI

Semantiki ni nini?

Wataalamu mbali wanakubaliana kuwa:- Ni utanzu wa Isimu unaochunguza maana katikalugha za binadamu.

: Ni utanzu wa Isimu unaoshughulikia maana katikalugha. Taaluma hii hufanya kazi ya kuunganisha Tanzu nyingine za Isimu.

Mofolojia

Sintakia Fonolojia

Ø ALAMA / ISHARA NA MAANA.

Taaluma ya Semantiki ni sehemu ndogo tu ya taalumapana zaidi iitwayo SEMIOLOJIA (Semiolojia/Semiotiki)

Ø SEMIOLOJIA

Ni taaluma inajikita katika kuchambua mfumo wa alama na Ishara kwa ujumla.

Semiontiki huchunguza alama na Ishara za lugha za binadamu na maana zake. Inaangalia alama na Ishara zinavyotumika katika kuashiria maana.

AINA MBALI MBALI ZA ALAMA NA ISHARA

Kuna aina 3, Alama na Ishara.

Ishara hutumika kimbadala

i) Ishara za usababisho (Index)

ii) Ishara za ufananisho (Incons)

iii) Ishara nasibu (Sambolo)

ISHARA ZA USABABISHI

Ni Ishara ambazo kunakuwa na ufungamano wa kiusababisho kati ya ishara na kinachoashiriwa

Mfano Moshi - Ishara ya moto

Mawingu – Mvua

ISHARA ZA UFANANISHO

Ni Ishara ambazo kunakuwa na ufanano wa kipicha kati ya ishara na kile kinachoashiriwa

Mfano Mchoro wa Ke na Me katika milango ya vyoo, michoro hiyo inatoa maana hapa ingia Ke tu au Me tu.

Kiti na kiti chenyewe, Meza na Meza yenyewe – ukiona Ishara / Alama unapata picha ya kitu halisi.

ISHARA NASIBU

Ndio zinzo chunguzwa zaidi na taaluma ya semantiki kwani ndizo zinanzojikita katika lugha. Hakuna uhusiano wa moja kwa moja kati ya ishara na kituchenyewe kinachoashiriwa hivyo uelewekaji wake hutokana na mazoea ya jamii.

Alalma nyingi za lugha zipo katika kundi hili.

Mfano Bendera - Nchi Fulani

Rangi nyekundu - Upendo au hatari

AINA ZA MAANA

Kwa mujibu wa Leech (1981) ambaye ana ainisha aina 7 za maana.

1. Maana ya Msingi (conceptual meaning) Denotative / cognitive)

Hii ndio maana kuu ya neno isiyobadilika kutokana na mazingira.Aina hii ya maana hufafanuliwa kwa kuangalia nduni bainifu zinazobainisha kitu kinachotajwa na neno husika.Nduni bainifu ni sifa za msingi za neno au alama ambayo imetumika.Kwa lugha ya kisematiki nduni bainifu hujulikana kama vijenzi emantiki.

Hivyo maana ya msingi ya neno Fulani hufafanuliwa kwa kuangalia kuwapo au kutokuwapo kwa vijenzi semantiki ambavyo vinajenga msingi wa kitu kinachofafanuliwa na neno hilo.

Mfano Mwanamke - + Binadamu / mtu

+ Mzima

+ Ke

· Me

Mwaname - + Binadamu / mtu

+ Mzima

+ Me

· Ke

Shoga - + Binadamu / mtu

+ Mzima

+ Me

· Ke

2. MAANA DOKEZI (Connetative meaning)

Ni ile maana ambayo hupatikana kwa njia ya kitu kingine maana hii hutokana na sifa

kuu 3:-

a) Sifa ya Kiumba ya kitu

Sifa za umbo za kitu kinachodokeza maana ya kitu kizima yaani sehemu ya kitu fulani inayo ashiria kitu kizima.

Mfano Ndevu - Mwanaume

Sehemu to ya Me inafafanua kitu kizima ya Me.

Mimba - inaashiria Ke

Maziwa - Ke

Hivyo sehemu ya kitu fulaniambayo inaishiria

b) Sifa za Kisaikolojia za kitu.

Mfano Huruma, Upendo, Uvuilivu, Heshima Maneno hayu yanamrejelea Mwanamke.

c) Mitazamo ya watu kuhusu kitu hicho

Mfano Mwoga, dhaifu, Mwepesi kulia,

Asiye na msimamo - Mwanamke

* Kalam - Elimu

3. MAANA MTINDO

Ni maana inayohusisha Muktadha wa kimatumisi Inahusisa mitindo mbalimbali ya matumizi ya lugha. Baadhi ya mitindo hiyo ni mitindo ya kilahaja, kiwakati, kieneo / Taaluma au famine kihadhi, kiuwasilishaji, Binafsi n.k.

Kuna namna tunavyotumia lugha kutegemea na mtindo

Zanziba - bomba

Mfano Mfereji TZ - mtalo

Mfano Juma ni mshenzi wa hesabu

Maana ya msingi ya Mshenzi ni tusi

4. MAANA HISIA

Ni maana inayotegemea hisia au mtazamo wa msemaji kuhusu kitu anachokizungumza. Maana hii hujengwa kwa namna mbili:-

(a) Kwa kutumia maana ya msingi au dokezi

- Unahusisha maana ya msingi ya hivho kitu a unahusisha sifa za maana dokezi

Mfano Wewe Mwanamke kweli kweli

- Ke wa tofauti

- Jasiri

- Hodari

Lakini hapa anaonyesha hisia

Mfano Mume wangu amekuwa samba.

- Mkali

(b) Kwa kutumia njia isiyo ya moja kwa moja kutoa ujumba au hisia zako.

Mfano Wanafunzi wanapiga kelele – unawambia ongezeni kelele kidogo

5. MAANA TANGAMANI (Collocational meaning)

Ni maana inayopatikana katika mktadha wa kimatumizi kwa kuangalia jinsi maneno mawili au zaidi yanavyotangamana yaani yanavyokubali kutumika pamoja ili kuleta maana fulani iliyokusudiwa.

Mfano Msichana - Mrembo

Mvulana Mtanashati

Usiku wa Manane

Mchana Kutwa

Uwiku Kucha

Mchana Kutwa

Kujifungua Binaadamu

Kuzaa Mbwa

6. MAANA MWANGWI (Reflected meaning)

Ni maana inayopatikana kwa kuhusianisha maana moja na dhana nyingine ya kitu kile kile yaani maana moja inaakisi maana nyingine.

Mfano Ejaculate - Ejaculation

Erect - Erection

Hapa awali yalikuwa na maana zake mfano Ejaculate - kuondoa Erect - kusimamisha kama vile jengo. Maana hizi za msingi zilianza kupata maana Mwangwi.

Maana mwangwi zimepata mashiko zaidi hadi sasa

Mfano Tia, Simamisha, Panua, Comeka, Ingiza

Maneno haya yamepata maana mwangwi ambazo zimekuwa na mashiko zaidi.

7. MAANA DHAMIRA (THEMANTIC MEANING)

Ni maana ambazo hutegemea kile ambacho msemaji au mtoa ujumbe anakusudia kukipa umuhimu mkubwa au kukipa msisitizo mara nyingi kwa kukitaja mwanzoni.

Mfano 1. Mtoto amevunja kikombe

2. Kikobe kimevvunwa na mtoto

3 Msichana yumo darasani

4. Darasani kuna msichana

Sentensi 1. Msisitizo ni nani amevunja

2. Nini kimevunjwa

3. Nani yumo darasani

4. Wapi mahali alipo msichana)

Kwa ujumla Aina za maana zimegawanyika katika sehemu kuu 2 :-

1. Maana ya msingi

2. Maana ya ziada

DHANA ZA UTAJO, UREJELEO NA FAHIWA

Dhana hizi zinauhusiano wa moja kwa moja na maana

UTAJO (Denotation)

Ni uhusiano baina ya Leksimu au kipasho cha kiisimu (Expression kiyambo cha lugha) na seti ya vitu ambavyo vinarejelewa na Leksimu Meza ni vitu vyote katika dunia ambavyo kwa hakika vinaitwa Meza.Utajo wa Leksimu Nyumba ni viu vyote katika dunia ambavyo kwa hakika vinaitwa Nyumba.

UREJELEO

Ni uhusiano baina ya viyambo vya kiisimu au vya lugha na viwakilisho vyake duniani wakati maalum wa semo au usemi wako. Ili uhusiano huo uwe na urejeleo lazima uoneshe umahususi Mfano Kiti hiki, kiti cha miguu minne, meza ya mviringo.

Mfano Mwanamke huyu

Utajo wa Leksimu nyumba Urejeo wake Nyumba ya msonge.

FAHIWA

Ni seti ya mahusiano yaliyopo baina ya kiyambo kimoja na viyambo vingine katika lugha au seti ya mahusiano katik ya neno moja na jingine katika lugha .Mahusiano hayo huitwa mahusiano ya kifahiwa au mahusiano ya Kisemantiki.

Mahusiano ya kifahiwa ni kama vile Usinonimia, Unyume, Utata n.k.

Mfano Pesa, hela, fedha - Maneno haya yanauhusiano wa kifahiwa unaoitwa Usinonimia na maneno yenyewe yanaitwa Sinonimia.Chini, juu Uhusiano wa Unyume.

Utajo wa Urejeleo huhusu vipengele vya lugha na nje ya vipengele vya lugha lakini fahiwa inhusu vipengele ndani ya lungha.

Tofauti kati ya utajo na Urejeleo Utajo ni wa jumla lakini Urejeleo ni mahususi yaani wakati maalum wa semo.Dhana hizi hutusaidia kufafanua maana katika lugha.

NADHARIA ZA MAANA

Zipo nadharia nyingi zinazojadili masuala ya maana. Hii ni kutokana na:-

Dhana yenyewe ya maana ni tata na telezi na ni vigumu kusema maana hasa nini?

Kuna nadharia 4 ambazo tunaziteua

i) Maana kama kitajwa au kirejelewa (referencial)

ii) Maana kama dhana / Tasurira (Idiotional)

iii) Maana kama mwitiko (Behavioral)

iv)Maana kama matumizi (operational au contextional than of meaning)

1. MAANA KAMA KITAJWA AU KIREJELEWA

Nadharia hii inadai kuwa maana ya umbo la kiisimu hurejelea kitu halisi kinachotajwa na umbo hilo. Maana ni kitu halisi kinachorejelewa na neno hilo au umbo hilo la kiisimu. Hivyo basi kama umbo lolote la kiisimu lina maana basi lazima liwe na kirejeleo chake.

Nadharia hii inasisitiza kuwa kama maumbo 2 yanatenelea kitajwa kile kile basi mambo hayo yana maana moja.

Nadharia hii inahusu hasa majina maalumu ambayo hutokwa kipekee na kuwakilisha kitu halisi.

UBORA

i) Ni kweli kwamba lugha ina kiambo ambacho tuaweza kupata maana kwa kuirejelea latika mazingira halisi.

MAPUNGUFU

i) Sio kila Leksimu au kiambo chake japo maneno mengi katika lugha yenye maana pasipo kuwa na verejeleo vyake . Mfano Viunganiuhi - kwa, na, ya - vibaisahi hivi havina viwakilishi vyake.

ii) Tunaweza kuwa na viamb matamko maweili au zaidi yanayorjelea kitajwa kimoja lakini si lazima matamko hayo yawe na maana sawa.

Mfano Mtu anaweza kuitwa / kurejelewa kwa jina lake, cheo cha kazi, cheo cha uzazi n.k. nab ado akawa ni mtu yule yule japokuwa maana za maneno yaliyotumika ni tofauti.

Mfano - Mwalimu Kibiki

- Mwalimu wa DULE

- Mke wa Mbata

- Mwanachama wa UDASA

- Mwalimu Mlezi wa CHAWAKAMA

- Mwenyekiti wa kikundi cha kina mama

iii) Kuna maneno ambayo hayarejelei kitu kinachotajwa ingawa htumia tamko au jina la kitu hicho.

Mfano Kupe - John ni kupe

- kupe mduu

- Unyonyaji

Utapaswa useme - John ni mdudu anayeitwa kupe

iv) Kunamaneno yanayotaja vitu dhahania hivyoni vigumu kurejea vitu halisi vinavyo rejelea kitu dhahania.

Mfano Shetani, Uchovu, Furaha, Huzuni, Malaika

2. MAANA KAMA DHANA

Nadharia hii inadai kuwa maana au taswira inayoibliwa na umbo hilo la kiisimu akilini mwa wana lugha pindi umbo hilo la kiisimu litumikapo, yaani maana ni picha /Taswira zinazoibuliwa pindi umbo la kiisimu linapotumika.

Hivyo badala ya kuhusisha maana na vitu halisi moja kwa moja nadharia hii inahusisha maana na wazo ama Taswira. Viambo dhahania kama mallaika, shetani, upepo hapa zinaweza kupata maana kwani mnaangalia kitu mmoja ana picha au Taswira gani kujusiana na dhana hiyo.

Nadharia hii inaisitiza kuwa mawasiliano hujafanikiwa pale ambapo maneno au kiambo huchochea mawazo sawa kati ya msikilizaji na msemaji.

Hivyo hakuna uhusiano wa moja kwa moja kati ya neno au umbo hilo a kiisimu na kitajwa halisi lakini uhusiano upo kati ya kitajwa na Taswira halisi aliyonayo mtu.

UBORA

i) Kwa kiasi Fulani maana hutokana na dhana na ndio maana vitu dhahania huweza kupata maana.

UDHAIFU

i) Nadharia hii inaibua maswali mengi:-

Je dhana / Picha / Taswira ya mtu na mtuhufanana?

Wakati mwingine hutofanana

Nani huamua kuwa dhana hiyo ni kweli kama ilivyotumika

ii) Tunaweza kuwa na dhana tofauti juu ya kitu kilekile

msonge

Mfano Neno Nyumba ghorofa

Mke kuangalia

Maumbile

iii) Si kweli kwamba kila kiambo kina husishwa na Taswina mfano na, lakini, ingawa.

3. MAANA KAMA MWITIKO

Mwasisi wa nadharia hii ni Bloomfield – alliasisi 1935

Nadharia hii imetokana na wana Utabia (behaviourism) kama B.F Skinner, Parlon waliofanya utafiti kwa wanyama.

Misingi ya nadharia ni kwamba Tamko huwa ni kichocheo ambacho huamsha mwitiko kwa msikilizaji. Nadharia inahusu hasa kila mtu anavyoitikia katika nafsi yake yaani kila mtu anaposikia neno Fulani huibua hisia Fulani ndani ya nfsi yake inayomfanya aitikie maana ya neno hilo.

Nadharia hii uliona neno kama kichocheo na maana ni ule mwitiko hivyo maana ya kitu au Tamko fulani ule mwitikio wa msikilizaji.

UBORA

i) Kwa kiasi fulani una ukweli kwa sababu mwitiko unaweza kutusaidia kupata maana.

UDHAIFU

i) Namna watu wanavyoitika si sawa wakati wote. Watu huweza kutika tofauti tofauti kwa tamko hilo olo moja.

ii) Yapo maneno ambayo ni vigumu kupata miitikio yake

Mfano - Viunganishi - na, kwa, ingawa, ni vigumu

kutenda tendo lolote linalotokana na mneno hayo pia maneno dhahumia .

Mfano - Njaa

iii) Nadhani hii inakazia zaidi mwitiko na kusahau kuwa lugha ni chombo kinachohusisha jamii nzima

4. NADHARIA YA MAANA KAMA MATUMIZI

Mwasisi wake ni Ludwig Wittegn (1953).Katika kitabu chake “Philosophical Investigation”.Alifanya mapinduzi makubwa katika kueleza maana.

Anasema ni kosa kubwa kuweka mipaka ya maana kama ambavyo nadharia ya maana kama kitajwa, Maana na Mwitiko zinavyofanya “Kwani kufanya hivyo ni sawa na kuweka mipaka ya thamani ya umbo lenyewe la kiisimu. Kinachopaswa kuzinyatiwa ni matumizi yaani jinsi neno au kiumbo cha kiisimu kinavyotumika. Haina haja ya juuliza neno hili lina maana gani bali angalia neno hili linatumikaje.

UBORA

i) Inasaidia kuondoa uvulivuli wa maana za maneno kwa kujikita katika mktadha wa kimatumizi.

ii) Nadharia hii haibagui umbo lolote la kiisimu, maneno ambayo hayajengi, taswira, dhana yeyote inaweza kupata maana kulingana na matumizi yake.

UDHAIFU

i) Baadhi ya wanaisiimu wanahoji kuwa Nadharia hii haiweki wazi mipaka ya kimatumiz. Je mipaka ya kimatumizi ni ipi?

ii) Kuna mamemo ambayo yanaweza kupata maana kabla ya matumizi.

Mfano vifaa vya kieledromic vinavyogunduliwa, mfano Kinukushi – Fax

Je ni namna / Nadharia ipi ni Bora kwa kueleza Maana?

SEMANTIKI YA MANENO

Tutajikita kuangalia maana katika ngazi ya neno na sentensi

1. SEMANTIKI YA MANENO VIKOA VYA MAANA

Dhana hii inahusu mahusiano na mpangilio wa msamiati wa lungha. Maneno katika lugha yeyote hayapo kiholele bali yapo katika utaratibu au mpangilio maalum. Wanasemantiki wanaamini kuwa “Maneno yangekuwa yanaonekana katika ubongo wa binadamu basi maneno hayo yangeonekana yakiwa yamepangwa katika makundi madogo madogo kulingana na jinsi maneno hayo yanavyohusiana.

Hayo makundi madogo madogo ya kidhahania ya maneno yaliyojitenga kulingana na mahusiano yake ndiyo huitwa Vikoa vya Maana.

Mfano wa Vikoa vya maana, kunakuwa na Neno kuu na Memba wa kikoa hicho

Mfano Wanyama - Simba, Pak, Mbwa, Kunguni

Matunda - Embe, Pela, Nanasi

Nyani - Sokwe, Kima, Tumbili, Komba, Ngedele

Mbwa - Mbwa, Mbweha, Fisi, Mbwa mwitu

Embe - Dodo, Embe maji, Ng’ong’o

Chungwa - Chungwa, Limau, Chenza Ndimu

Kikao cha thamani za kukalia kiti, sofa, kochi

Rangi - Nyeusi, Nyeupe, Nyekundu n.k.

SIFA ZA VIKOA VYA MAANA

i) Maneno yaliyo katika kikoa kimoja yanauhusiano wa kisiganifu yaani kuwa na ufanano kimaana na kutofautiana pia.

Mfano Samani inajumuisha vitu vyote vinavyotumika kukatia lakini ukiangalia kimoja kimoja na matumizi yake vinatofautiana.

2. Kikoa kimoja kikubwa au kipana huweza kuwa na vikoa vidogo vidogo vya maana ndani yake.

Mfano Wanyama - mbali mbali tunaweza kuchukua kikoa kidogo tukapata vikoa vingine.

3. Maneno katika vikoa Fulani hayana mpangilio maalumu yaani hakuna utaratibu maalum wa neno lipi lianze na lipi lifuate.

Angalizo : Upo mpangilio maalum katika Vikoa vya siku, miezi, mwaka na vipimo mbalimbali.

MAHUSIANO YA KIFAHIWA

Mahusiano ya kifahiwa ni seti ya mahusiano yliyopo baina ya kiambo kimoja na kingine au neno moja na jingine. Mahusiano ya kifahiwa yapo ya aina sita:-

i) Usionimia / Usawe

ii) Uantonimia / Unyume

iii) Uhomonimia

iv) Upolisemia

v) Umenonimfa

vi) Uhiponimia

USINONIMIA / USAWE

Ni mahusiano ya kimaana baina ya maneno mawili au zaidi ambapo maana ya maneno hayo huwa ni sawa au hukaribiana.

Maneno yenye maana sawa au maana zinazokaribiana huitwa Usawe au Usinanimia.

Mfano Pesa, hela, fedha maneno haya yanauhusiano wa Usinonimia au Usonee kwani maana zake hukaribiana.

Dunia wakati mwingine Ulimwengu

Shimo, tobo, Tundu yanakaribiana

Uzinzi, Kahaba, Malaya, Usherati ni maneno yanayokaribia.

Mjinga, mpumbavu, Bwege.

AINA ZA SINONIMIA

i) Sinonimia za kimantiki /logica / synomimes.

Ni sinonimia zinazotokea pale ambapo leksimu mbili au zaidi huweza kubadilishana nafasi katika sentensi afifu zhote pasipo kuathiri masharti ya ukweli ya sentinsi hizo.

Mfano -Lengo, Kusudi, Nia, Dhumuni, Mama anatembea pole pole / Taratibu. Haraka haraka, Upesi upesi.

ii) Sinonimia Kuntu (Absolute Synomimes)

Ni Sinonimia ambazo hutokea pale ambapo Leksimu mbili au zaidi huweza kubadilisha nafasi katika miktadha yote bila athari yeyote ya maana. Watafiti wanakubaliana kuwa hakuna lugha yeyote duniani yenye sinonimia kuntu.

Hivyo ni vigumu kupata maneno yenye maana sawa kwa asilimia moja.

“Eneo moja wapo linaloaza kuwa na Sinonimia kuntu ni eneo la Silabi”

Mfano Ving’ong’o au Nazali wakati wote vinaweza kubadilishana

Sintaksia - Saruji miundo

Fonolgia -

Mofolgia

Elimu viumbe - Baiologia

VYANZO VYA SINONIMIA / SABABU

Habwe ba jaranja

i) Ukopaji wa misamiati

Maneno yakiwa na asili tofauti huleta hali ya Usinonimia.

Mfano Neno Shule limetoholewa toka lugha ya kijerumani “Schule “ lakini kuna neno “Skuli “ hili limtokana na School la kiingereza.

Maneno haya yanatumika katika lugha ya Kiswahili wengine wanatumia Skuli na wengine Shule/

ii) Jinsia

Hutokana na maneno yanayolejelea ama mwanmke au mwanaume.

Mfano Hali ya kutokuwa na uwezo wa kuzaa kwa m-ke ni Utasa na Ugumba kwa mwanaume. Msichana mrembo lakini Mvulana mtanashati Mwanamke aliyefiwa na mume - Mjane

Mwanaume aliyefiwa na mke - Mgaje

Mwitiko Abee na Naam

iii) Tofauti za kijiogorafia au Maeneo Wazungumzaji wa lugha moja ambao wanaisi katika maeneo tofauti ya kijiografia wanaweza kuwa na maneno tofauti yanayorejelea dhana au kitu kile kile.

Mfano Zanzibar - Markiti

Tanzania bara - Soko

Tanzania bara - Umeme

Kenya - Stima

Tanzania - Bomba

Zanzibar - Mfereji

Tanzania - Dala dala

Kenya - Matatu

iv) Taaluma au Uwanja

Taaluma mbili mbili huwa na maneno mbali mbali yanayotumiwa kurejelea kitu au dhana ile ile.

Mfano katika riwaya kuna Aya lakini ushairi kuna Ubeti, maneno hayo yote hutejelea kitengo au mfululizo wa maandishi.

v) Wakati

Baadhi ya Sinonimia huzuka kutokana na wakati.

Mfano Habwe na Karanja

Kuna neno kama soko kuna mahali liliitwa Utuku

Mfano Zamani wanyonyaji - Mabepari kwa sasa Mafisadi

vi) Urasimi

Tunarejelea neno lipi ni sanifu kuliko lingine

Mfano Hela, fedha, pesa – neno rasmi ni fedha

Mpumbavu, mjinga – yanaonekana rasimi kuliko fara, bwege n.k.

vii) Ujumla na Umahususi yapo maneno ambayo hutumika kwa jumla na wakati mwingine hutumika kwa umahususi

Mfano Hamu neno la jumla kiu – kinywa, njaa.

viii) Rika au Umri

Tofauti za umri na rika, yapo maneno ambayo yanaonekana ni ya kitoto zaidi mengine ni ya kiutu uzima.

Mfano Piga - mtu mzima / kutandika chapa – mtoto

ix) Elimu au Hadhi

Watu wenye elimu tofauti tofauti hutumia maneno tofauti, wakati mwingine huwa ni kutofautisha.

Mfano neno Afya – kawaida na Siha – kitaaluma njema

x) Dini

Dini tofauti huwa na maneno tofauti kwa ajili ya kuelezea dhana zinazolingana hasa Waislamu na Wakristo

Mfano Dhana ya kujinyima chakula kwa minajili ya kupata fadhila za kidini Waislam - Saumu na Wakristo - Kwaresma

Mahali pa kuabudia Wakristo - Kanisa

Waislamu – Msikitini, Sala - Swala

NAMNA YA KUBAINI KAMA NI SINONIMIA KUNTU AU SIO KUNTU

Kuna mbinu kuu 2:-

i) Kuangalia miktadha mbalimbali ya matumizi husika ya Sinonimia

ii) Katika mazungumzo au katika maandishi

1. KUANGALIA MIKTADHA MBALIMBALI YA MATUMIZI YA SINONIMIA HUSIKA KATIKA MAZUNGUMZO AU MAANDISHI

Mfano Fahamu, Jua, Elewa, je maneno haya yanatumika kote

· Nilielewa atakuja, Nilifahamu atakuja

- Muasherati, kahaba, mzinzi - utofauti kidogo kimaana

2. * Kutunga sentensi kahaa tofauti kwa kutumia kila Sinonimia kwa sentensi moja kishi kubadilisha nafasi ya kila Sinonimia katika sentensi hizo na kuweka Sinonimia nyingine

Mfano -Shimo, Tobo, na Tundu

i) Hamis alichimba shimo.

ii) Suruali ya Festo ina tobo

iii) Chandarua change kima matundu mengi

iv) Ni rahisi ngamia kupenya kattika tundu la sindano kuliko tajiri kuingia katika ufalme wa Mungu.

Hizo ni Sinonimia lakini sio Sinonimia Kuntu.

Shimo - kubwa, Vifaa jembe n.k.

Tundu - Dogo zaidi

UANTONIMIA / UNYUME

Ni uhusiano wa kimaana baina ya maneno mawili ambayo maana zake ni vinyume yaani maana ya neno moja ni kinyume cha maana ya neno jingine

Mfano Neno - Nenda - Rudi Cheka - Lia Kubwa - Dogo

Kuna aina kadhaa

AINA ZA UNYUME AU UANTONIMIA

i) Unyume kamilishani / complimentary or simple antonyms. Ni Unyume ambao unampaka usiopitika ambapo ukanushi wa upande mmoja ni unenetezi wa upande wa pili

Mfano Mwanamke - Mwanaume

Hai - Mfu

Pata - Kosa

Kweli - Si kweli

ii) Unyume kadilifu (Gradable)

Ni unyume ambao hamna mpaka usiopitika hivyo huweza kuelezwa kwa makadirio yaliyopo baina ya pande mbili husika. Ukamohi wa upande mmoja si lazima uwe ni unenko wa upande mwingine (wa pili) kubwa - ndogo si lazima kinyume cha kubwa iwe ndogo kwani inaweza kuwa ndogo wastani n.k.

Zito - nyepesi inaweza kuwa nzito wastani n.k..

iii) Unyume elekeana (Relational Antonyms)

Ni unyume unaokuwepo pale ambapo uhusiano baina ya leksimu mbili katika jozi huwa ni wa kiuelekeano yaani Leksimu nyingine kutegema na Uelekeo yaa upande ambako tendo linaelekewa.

Mfano Nenda - Rudi - Uelekeo Fulani yaani tenda linaelekewa wapi

Panda - Shuka

Sukuma - Vuta

Kushoto - Kulia

Mbele - Nyuma

Juu - Chini

Chomeka - Chomoa

iv) Unyume Rejezi au Tenduzi

Ni unyume ambao huhusisha Leksim ambayo kwazo tendo la Keksim mojawapo kuweza kubadilishwa ili kurejelea kinyube chake.

Mfano Chomoa - Chomeka

Ezeka - Ezua

Ziba - Zibua

UHOMONIMIA

Ni hali au uhusiano ambao umbo moja la kiisimu huwa na maana nyingi zisizohusiana.

Mfano Panda

· Kusia mbegu

· Kwea mlima au mti

· Tawi la mti

Kaku

· Ugonjwa wa vidole

· Ganda la yai

· Ndugu mkubwa wa kiume

UPOLISEMIA

Ni Sifa ya neno moja kuwa na maana nyingi zinazohusiana, au ni hali ya neno kuwa na maana nyingi zinazo husiana yaani maana inakuwa moja lakini inahusiana na vitu vingi

Mfano Mdomo

(N) wingi wake midogo

i) Ni sehemu ya nje ya kinywa inayomwezesha kiumbe kupitisha

kitu chakula.

ii) Uwazi wa kitu kama chupa ya birika n.k.

iii) Kinywa

Kichwa

i) Ni sehemu ya mwili wa kiumbe hai

ii) Ni injini ya gari moshi inayokokota mabehewa

iii) Ni kiongozi wa familia

iv) Mtu hodari sana katika masomo

UHIPONIMIA

Ni uhusiano wa kiwima baina ya Maneno ambapo fahiwa ya neno moja hujumuishwa katika fahiwa ya neno jingine.Ina maana kwamba maana za neno Fulani ni sehemu ya maana y neno jingine. Kuna neon moja jumuishi na madogo madogo na ili uelewe maana ya neno kubwa lazima uhusishe maneno madogo madogo.

Neno lenye maana pana huitwa neno jumuishi nayale yenye maana finyu huita Haponimia

MATUNDA

Ndizi Chungwa Embe Parachichi

Fahiwa ya neno Ndizi ni sehemu ya fahiwa ya matunda hivyo ukitaka kuifasili ndizi utasema ni aina ya matunda, ili uweze kuelewa maana ya ndizi, chungwa, embe, parachichi ni sehemu ya fahiwa ya neno jumuishi ambayo ni Matunda

UMERONIMIA

Ni uhusiano ulipo baina ya Leksimu inayotaja sehemu na ile inayotaja kitu kizima.

Mfano Mwili

- Shingo

- Kichwa

- Mabega

- Miguu

- Tumbo

Meronimia inahusu kitu na sehemu zake, nikitaka kujua kichwa ni nini nitarejelea sehemu mbali mbali za kichwa

MAANA KATIKA NGAZI YA TUNGO AU SENTENSI

Kuna vipengele 5

i) Usawe

ii) UtataUkinzani

iii) Ukinzani

iv) Upotoo

v) Uziadu – dufu

USAWE

Ni uhusiano baina ya sentensi mbili au zaidi zenye kudhihirisha maana moja ya msingi.

Mfano Sikujua kwamba usingeongea naye abadani

Sikufahamu kuwa usingezungumza naye katu

Katika sentensi hizimaneno yanaetofautiana lakini maana ile ile

- Maelezo yako yalikuwa magumu kueleweka

- Ilikuwa vigumu kuelewa maelezo yake

Katikasentensi hizi kinachotofautisha ni mpangilio.

AINA ZA USAWE

i) Usawe wa kilekisika

ii) Usawe wa kimuundo

1. USAWE WA KILEKSIKA

Ni Usawe unaotokana na sentensi mbili au zaidi kuwa na maneno yenye maana ile ile ya msingi katika nafasi ile ile.

Mfano Sikujua kwamba usingeongea naye abadani

Sikufahamu kuwa usingezungumza naye katu

Maneno yaliyotumika katika nafasi ile ile yanabeba maana ya msingi

2. USAWE WA KIMUUNDO

Hutokana na maana ya msingi ya sentensi mbili au zaidi hubaki ile ile japo sentensi zina mpangilio tofauti. Hapa kinachozingatiwa saidi na muundo wa ile sentensi.

Mfano Maelezo yake yalikuwa magumu kueleweka

· Ilikuwa vigumu kuelewa maelezo yake.

Kilichotofautisha hapa ni mpangilio tu.

Mfano Hakuna aliyelewa maneno yake ya ajabu

· Maneno yake ya ajabu hakuna aliyeelewa.

UTATA

Ni hali ambayo sentensi moja huwa na maana au tafasiri zaidi ya moja au huwezi kuelewaeka kwa namna zaidi ya moja.

AINA ZA UTATA

i) Utata wa Kileksia / Kileksika

ii) Utata wa Kimuundo

UTATA WA KILEKSIA

Ni Utata unaosababishwa na matumizi ya Homonimia na Polisemia

Mfano Baada ya shida nyingi alifannikiwa kumleta Papa nyumbani

Papa - Mnyama

- Mkuu wa kanisa.

Siku hizi bei ya kanga na sh 10,000

- Ndege

- Nguo.

UTATA WA KIMUUNDO

Hutokana na jinsi sentensi ilivyo pangiliwa au umbo la neno au kirai kuwa katika nafasi malumu katika sentensi.

Mfano - Wanawake na wanaume waangalifu walikaa kando.

1. - Wanawake walikaa kando

- Wanaume waangalifu nao walikuwa kando

2. - Wanaume waangalifu na Wanaume waangalifu walikaa

Kando

* Mtoto alilalia maziwa

- Alikunywa maziwa akalala

- Alilala juu ya maziwa.

* Ananipenda zaidi kuliko wewe

- Nyinyi nyote wawili mnanipenda

- Wewe unanipenda lakini mwenzio ananipenda zaidi yako

UKINZANI

Ni hali itokeayo pendi kiyambo cha lugha kinapokuwa na sifa Fulani na wakati huo huo hakina sifa hiyo.

Kiambo cha namna hii hunena kwamba mtu au kitu Fulani kina sifa Fulani na wakati huo huo hakina sifa hiyo.

Mfano Mwanamke Yule ni mwanamke kweli kweli

+ Me

- Ke

Bibi yangu nikijana kabisa.

+ Uzee

- Uzee

Yule kijana ni mwizi mtakatiu

+ Mtakatifu

- Mtakatifu

Huyu mtoto ni mtu mzima

+ Uzima

- Uto Uzima au

+ Utoto

- Utoto

Nilikwenda mbele nikarudi nyuma

+ mbele

- mbele

UPOTOO

Ni Ukiushi wa kisemantiki utokeao pindi vijenzi semantiki viwili singanifu vinapounganishwa kueleziea jambo au kitu.

Mfano Alichora barua kwa guu wa kushoto

· Viatu vyake vinacheka

· Kaptura yake inwasha taa

· Kuchora – haliendani na neno “barua” kifaa kinachotumika kuchora hakiendani na mguu (wa kushoto)

· Barua – haichorwi

Viatu vyake vinacheka

*Matumizi holela ya maneno katika lugha na husababisha upotoshaji

UZIADA – DUFU

Ni urudiaji wa maneno usio wa lazima au usiohitajika ambao hauifany sentensi kueleweka zaidi au haufafanui zaidi maana.

Mfano - Mke wangu ni mke wangu

· Mwizi ni mwizi tu

· Mwanafunzi ni mwanafunzi tu

· Mwalimu ni mwalimu

PRAGMATIKI

Ni tawi la isimu linalohusu maana kama inavyowasilishwa na mzungumzaji na kutafsiriwa na msikilizaji

Progamatiki inahusu kitu kinacho maanishwa zaidi a kile kinachosemwa au kuandikwa.

Progmatiki inahusu kinachomaanishwa na mzungumzaji katika muktadha fulani na namna muktadha unavyosaidia kutafsiri maana.

Progmatiki ni maana ktika mtagusamo (meaning in interaction ) maana haijikiti katika maneno pekee wala haichukiliwi na msemaji pekee na wala haitesemei utashi wa msikilizaji pekee. Kujenga maana ni mchakato chanamni unaohusisha mnafaka baina ya msemaji, msikilizaji, muktadha wa mzungumzo pamoja na maana ya msingi ya kilichosemwa. Wanaisimu – Pragmatiki ni taaluma ambayo inhusu mahusiano yaliyopo baina ya maumbo au alama za lugha na watumiaji wa maumbo au alama hizo.

Katika Pragmatiki suala la msingi ni muktadha. Muktadha hutumanishi tu mahali, sehemu au mazingira ambapo mazungumzo yatafanyika hivyo ni kipengele kimoja tu katika vipengele vingi. Muktadha inahusisha yafuatayo:

Nani anazungumza?

Anazungumza na nani?

Anazungumza na mtu huyo akiwa na nini pembeni.

Wanazungumzia nini?

Wanazungumza wakiwa wapi?

Wanazungumza wakati gani?

Je wanamtazamo gani kuhusu wao wenyewe na watu wengine?

Wapo katika hali gani?

Nini kilichotangulia kusemwa kabla ya hicho kilichosemwa sasa?

Je wanauzoefu au historia sawa au tofauti?

DHANA YA SKIMA (SCHEMA – SCHEMATA)

Skima ni ramani dhahania zilizopo akilini mwa binadamu ambzo hutusaidia kupata na kuelewa taarifa mpya. Hizini ramani majumuni za maarifa au utambuzi ambazo kila mtu anazo akilini mwake. Kwa kawaida tunatumia skima mara zote tupatapo habari mpya, hivyo skima zetu huboreshwa na kurekebishwa pindi tupatapo habari au maarifa mapya.

Skima ndizo ambazo hutusaidia kuelewa kile ambacho kinasomwa katika miktadha mbali mbali

Mfano Skima zinazohusu watu au tukio kama vile harusi, akilini utajua ni tukio gani kulingana na jinsi tunavyopata maarifa mapya.

Mfano Amina aliingia akajazi mahitaji yake ya wiki nzima katika kapu lake na kuyapakia kwenye torori ambalo aliliburuza mpaka alipoegesha gari, akapakia kapu garini na kwenda zake.

Katika hali ya kawaida tukio hili linafanyika sokoni au supermaketi

- Uelewa huu na maana hii ni kwa sababu ya skima ya sokoni au supermarket

NJIA ZA KUPATA TAARIFA MPYA ZIPO 3

1. Kupokea na kuhifadhi

Ni kitendo cha kuchukua taarifa mpya na kujaribu kuhifadhi bila kuifanyia marekebiso au mabadiliko yoyote. Unapopata taarifa mpya unaiimarisha au kuiboresha skima yako.

2. Kupokea na kuboresha

Hii hutokea pale uapatpo taarifa mpya na kisha kuifanyia markebisho kwa sababu haiendani na skima yako iliyopo

3. Kuunda Upya

Ni kitendo cha kutengeneza skima mpya pindi hupokeapo taarifa mpya ili kuirekebisha au kuondoa Ukinzani uliopo akilini mwako.

AINA ZA SKIMA

i) Skima ya mtu

ii) Skima ya kitu

iii) Skima ya tukio

iv) Skima ya dhima

1. SKIMA YA MTU

Ni skima inayohusu sifa ya mtu fulani mahususi kama inavyofahamika na mtu mwingine.

2. SKIMA YA KITU

Ni skima inayohusu sifa za kitu fulani mahususi kama zinavyo fahamika na mtu mwingine Mfano Meza, Darasa n.k.

3. SKIMA YA TUKIO

Ni skima inayohusu mchakato shughuli au njia ya kutenda jambo Fulani

Mfano Msiba, Harusi

4. SKIMA YA DHIMA

Ni Skima inayohusu matarajio ya wanajamii juu ya dhima au wajibu wa mtu fulani katika jamii hiyo.Kila mtu katika jamii ana dhima Fulani ambayo wanajamii wanatarajia aihimize.

MCHANGO WA WANAFALSAFA KATIKA TAALUMA YA PRAGMATIKI

Taaluma hii kwa kiasi kikubwa imeathiriwa zaidi na michango ya wanafalsafa kuliko wanaisimu. Hii imewafanya watukujiuliza Pragamatiki ni tawi la Isimu au falsafa.

Michango ya wanafalsafa 3 muhimu:-

i) John L. Austiri (1962)

ii) John R. Searie (1969)

iii) Herbet (H.P Grice.) Paul Grice (1975)

JOHN L. AUSTIN (1962)

- Aliasisi na dharia ya TENDO – UNENI John R. Searie

- Aliboresha nadharia ya Tendo Uneni iliyoasisiwa na Austin. H. P Grice

Ni mwasisi wa kanuni ya ushirikiano katika mawasiliano.

KANUNI YA USHIRIKIANO KATIKA MAZUNGUMZO

HERBET PAUL GRICE (1975)

Aliasisi kanuni ya ushirikiano katika mazungumzo . Aliiasisi katika makala yake iitwayo “Logic and Compesation” ilihusu Mantiki katika mazungumzo. Kwa mujibu wa H. P. Grice “kanuni ya mazungumzo inasema “ “Toa mchango wako katika mazungumzo kadri inavyohitajika wakati wote uzungumzapo kwa kuzingatia lengo linalokubalika na mwelekeo wa mazungumzo unaojihusisha nao”.

Hivyo H. P. Grice “Mawasiliano ni kitendo cha ushirika ambacho kinahitaji jitihada za pamoja kati ya msemaji na msikilizaji”

Pia kuna kuwa na seti ya malengo ambayo yanafahamika kati ya mzungumzaji na msikilizaji

- Kuna kuwa na muelekeo wa mazungumounaoelekeza nini cha kusema nini si cha kusema ktika mawasiliano.

VIKANUNI VYA KANUNI KUU YA USHIRIKIANO (Comperative Principles)

Inajengwa na vikanunu (axims) vidogo vidogo 4:-

1. Kanuni ya kiasi (maxims of quantity)

Inasema “Toa taarifa inayohitajika kulingana na lengo la mawasiliano, usitoe taarifa zaidi ya ile inayohitajika na pugufu ya ile inayohitajika.

2. Kanuni ya ukweli (maxims of quality)

Inasema “Usiseme jambo lolote unaloamini kuwa ni uongo” usiseme jambo uliloweza kulidhibitisha.

3. Kanuni ya Uhusiano (maxim of relation)

Inasema “sema yanayohusiana na mada au jambo linalozingumzwa”

4. Kanuni ya Njia au Jinsi (maxims of manner)

Inasema “Epuka maneno au miundo isiyoeleweka. Epuka utata, sema kwa

kifupi , sema kwa mpangilio mzuri.

UKIUKWAJI WA KANUNI YA USHIRIKIANO

Pamoja na kwamba Grice anaisisitiza kanuni ya ushirikiano kwa wasikilizaji

huivunja kanuni hii kwa kuvunja vikamini vidogo vidogo.

Hali hii ya kutozingatia vikanuni vidogo vidogo vya ushirikiano anapojitokeza msikilizaji hulipua na kunyamaa maana za msemaji katika muktadha husika hat kama maan hiyo hikutamkwa na mzungumzaji.

Maana inayobaliwa na kung’amuliwa na msikilizaji huitwa VIMANILIZI

VIMANILIZI (IMPLICATIVE)

Ni maana anyegundua msikilizaji hata kama haikuelezwa bayana na msemaji, au

Ni yale yasiyosemwa ambayo tunagundua kupitia yaliyosemwa, au

Ni kile kinachomaanishwa na msemaji ingawa hakikusemwa bayana.

Mfano

1. Msemaji A: Mzee yupo?

B: Gari lake halipo

Kimanilizi hapa ni hayupo - Angekuwapo na gari lake lingekuwepo

2. Niliposikia kuwa mwanafunzi amejinyonga nilijua tu kuwa ametoka Iringa

3. A: Ninaonekanaje leo

B: Kiatu chako kizuri

Maana hujapendeza ila tu kiatu chako .

AINA ZA VIMANILIZI ZIPO 2:

i) Vya Mazungumzo

ii) Vya kaida

VIMANILIZI VYA MAZUNGUMZO

Ni vile ambavyo utokeaji na uelewakaji wake hutegemea muktadha wake mazungumzo..

Ndio hasa hutokana na ukiukwaji wa kanuni ya ushirikiano kwa kuvunja vikanuni vyake vidogo vidogo.

Mfano: - Mzee hapo juu

· Naonekanaje

A - Tutakwenda kwenye shoo ya Diamond Dar live jumapili usiku?

B - Nina jaribio la semantiki Jumatatu kimanilizi ni sitakwenda

A: Hilo dirisha lililowazi linapitisha baridi kalli

B: (Haongei kitu) – anafunga tu dirisha kwa kutenda)

Kwasababu anang’amua maana ya msemaji A isiyo ya moja kwa moja.

Kimanilizi ni fungu dirisha

A: Nimeishiwa mafuta kabisa katika gari langu

B: Kituo cha mafuta kiko pale kwenye kona.

A: Umeolewa?

B: Nina watoto sita

Kimanilizi - Nimeolewa na kwa muda mrefu

- Amevunja kanuni ya kiasi

A: Vipi boom limeisha

B: Unauliza makoji polisi?

A: Mume wangu kati yangu na bia nani bora?

B: Ebu acha kufananisha mambo ya kijinga na bia wewe. Kimanilizi – Bia ni bora kuliko mke.

2. VIMANILIZI KAIDA (CONVENTANAL)

Ni vile ambavyo upatikanaji, utokeaji na uelewekaji wake hautegemei kwa kiasi kikubwa muktdha wa mazungumzo.

Hazitegemei zaidi kanuni ya ushirikiano na hivyo havitokani na ukiukwaji na uvunjwaji wa vikanuni ya kanuni hiyo badala yake vimanilizi hivi hutegemea maana ya kipagmatiki ipatiikanayo moja kwa moja kutokana na maneno fulani fulani yaliyotumika. Baadhi ya maneno hayo ni kama kikini, ingawa, kwa hiyo, kwasababu japokuwa n.k.

Mfano - Amina ni mchaga kwa hiyo anajua sana kutafuta hela. Kimanilizi - Wachaga wanajua kutafuta hela

Kijana Yule ni mfupi lakini sio mbishi hata kidogo.

Kimanilizi - Wafupi ni wabishi.

- Huyu wa sasa atakuwa mke mwema kwasababu alizaliwa na kukulia kijijini.

Kimanilizi - Wanawake kutoka kijijini, ndio wema

- Katika harusi ya nuru hata James alihudhuria

Kimanilizi - Haikutarajiwa James ahudurie katika harusi hiyo.

NADHARIA YA TENDO UNENI (SPEECHPERIOD)

John Austin (1962) anajadili kuhusu Nadharia ya TENDO – UNENI katika kitabu chake kiitwacho “How To Do Thing With Word” (Jinsi ya kutenda kwa kunena). Ndiye alituzindua kwamba tunweza kutenda matendo fulani fulani kwa kunena tu, yaani kwa maneno usemayo.

Mfano: - Naahidi kuishi nawe katika shida na raha.

Natangaza rasmi kuwa mkutano umefunguliwa

Nakuonya kuwa sheria itachukua mkondo wake

Nambatiza mtoto huyu “Zebedayo”.

Ingawa sentensi hizi zipo katika muundo wa kimaelezo lakini zifanye kazi zaidi ya kueleza au kuto taarifa ya jambo. Sentensi hizi ni vitendo au sehemu ya vitendo ambavyo msemaji anatenda kwa njia ya kusema.

Hii humaanisha kuwa kwa kusema tu sentensi basi msemaji anakuwa ametenda tendo husika vipengele 2 muhimu:

(a) Sema tendeshi (Pperfomantive Uherance)

(b) Vitenzi tendeshi (Performative base)

SEMO TENDESHI

Ni zile ambazo kusemwa kwake ndio kutendwa kwa vitendo vinavyodokezwa na vitenzi vilivyo tumika katika sehemu hiyo.

VITENDI TENDESHI

Ni vile ambavyo kusemwa kwake ndiyo kutendwa kwa tendo lililobebwa na kitenzi hicho.

Mfano Ahidi, Tangaza, onya, Batiza, Pinga, Alika, Kemea, Shauri, Shukuru,

Samehe n.k.

Hata hivyo ni vizuri kwamba si kitu kitenzi ni tendeshi na si kitu semo ni semo tendeshi hivyo zipo semo na vitenzi ambavyo si tendeshi kwa sababu kusemwa kwake si kutenda tendo lolote

Mfano: Ninafundisha darasani, Mwajuma anasema - Hizi ni semo lakini si tendeshi

Soma, fundisha – si vitendi tendeshi.

MASHARTI YA TENDO UNENI

Austin anadai leunu “Matendo Uneni haya kamiliki ati tu mtu Fulani ameona hivyo na

wala haya kamiliki tu kwa semo au vitenzi tendeshi tu hivyo kuna masharti ambao

lazima yatimia ndipo tendo uneni husika likamilike. Masharti hapo katika makundi 3 na

kila kundi lina masharti mawili.

KUNDI A

a) Lazima kuwe na utaratibu wa kiulimwengu juu ya utendaji wa tendo hilo na

kwamba athari au matokeo ya tendo hilo yajulikana mahali pote.

b) Mazingira na watu wanaohusika katika uneni wa tendo husika lazima wawe

muafaka (rasimi)

Mfano Hukumu - Atoe hukumu na awe mahakamani

KUNDI B

i) Utaratibu wa kutenda au kutekeleza tendo husika lazima ufatwe kwa usahihi.

ii) Utaratibu huo lazima ufuatwe kwa ukamilifu.

KUNDI C

i) Aghalabu wahusika lazima wawe na mawazo, hisia na dhamira ya kweli ya kufanikisha tendo husika.

Mfano Naahidi kukupa million moja mwishon mwa mwezi

- Unapaswa kutekeleza.

ii) Iwapo wajibu ambao unatakiwa kutimizwa baada ya tendo uneni unafahamika basi watu wanaohusika wautimize au wautekeleze.

HALI MARIDHAWA KATIKA MATENDO UNENI

Austini anasema Mbali na masharti ya matendo uneni, ili tendo uneni litimie lazima kuwa na hali maridhawa

Ni jumla ya vigezo au sifa ambazo teno uneni husika huhitaji kukidhi ili tendo uneni hilo liwe halali au hilimivu.

a) Hali za jumla

Hujumuisha wahusika kufahamu au kuelewa lugha inayotumika.

b) Hali zinazohusu muda au wakati yaani uzingativu wa muda ambapo tendo uneni

husika linapaswa kutekelellzlllllllllwa na kukamilika.

Mfano Ahadi - hukamilika baadaye

Amri - muda huo huo

c) Hali za kimaandalizi yaani mazingira au mamlaka ya msemaji katika kutimiza

tendo uneni husika.

d) Hali zinazohusu dhamira zinahusu msemaji au wahusika kuwa na dhamira ya

dhati katika tendo litendwalo

e) Hali madhubuti yaani ubadilikaji wa ukweli wa mambo au ulimwengu baada ya

Uneni ikilinganishwa na hali iliyokuwa kabla ya tendo uneni.

AINA ZA MATENDO UNENI

Austini (1962) aliainisha aina 3 za matendo uneni:

i) Kisemwacho (semo) Locutionary act)

Huusu usemaji wa sentensi yenye maana inayoeleweka na yenye kitu kinachorejelewa.

Mfano Ninakushauri uacha tabia mbaya.

ii) Lengo la kusema (illocutionary act)

Huhusu lengo la msemaji atika kile akisemacho

Mfano Ninakushauri uacha tabia mbaya - Kuonya au kushauri

iii) Athari au matokeo (Perocutionary) ya semo.

Huhusu athari au matokeo ya kile kisemwacho kwa msikilizaji.

Mfano Ninakushauri uache tabia mbaya

- Athari itategemea msikilizaji kama ataacha hiyo tabia au hataacha

Matokeo / Athari inaweza kuwa yale yaliyokuwa yametarajiwa au kukusudiwa

au la

Ni majibu ya msikilizaji kimwili kimaneno, kisaikolojia, kiakili n.n.

AINA ZA MATENDO UNENI ZILIZO BORESHWA NA SEARLE (1969)

Ameboresha za Austina “Searle anasema kuna aina nyingi za matendo uneni na labda hazina ukomo.

Hii ni kwasababu aina hizo hutegea lengo, muktadha na hata lugha husika. Searle anapendekeza aina za ziada kama zifuatazo:

i) Ahadi (Commisives)

Ni matendo uneni ambayo humfunga msemaji katik utekelezaji wa kilichonenwa hapo baadaye.

Mfano Ahidi, Zawadia n.k.

ii) Maelekezo (Directives)

Ni matendo uneni ambayo hulenga kuchochea jambo fulani lifanyike na msikilizaji kama atakavyo msemaji.

Mfano Amrisha, Amuru, Omba, Onya, Shauri, Pendekez, Sihi n.k.

iii) Hisia (Expressives)

Ni matendo uneni ambayo huthirisha hisia imani, mitazamo au mawazo ya msemaji juu ya jambo fulani.

Mfano Fariji, Laumu, Samehe

iv) Matamko

Ni matendo uneni ambayo kunenwa kwake hubadili ukweli fulani wa mambo katika dunia.

Mfano Jiuzulu, Taliki Talaka, Fungua (mkutano) au funga (mkutano,

hukumu, Oza, Tangaza n.k.

v) Uwakilisho (Representatives)

Ni matendo uneni ambayo hueleza kile ambacho msemaji huamini kuwa kweli au si kweli. Hujumuisha maelezo – shadidio, na mahitimisho

Mfano Lulu hakumuona Kanumba. Wasichana wa mjini hawana mapenzi ya kweli.

DHANA ZA PRAGMATIKI

Ushanilizi

Uolezi

Uchopezi

UDHANILIZI

Unahusu maana inayoibuliwa katika mktalha ambao msemaji hudhani kuwa msikilizaji ana taarifa za awali juu ya kile kisemwacho sasa.

Mfano Simu yangu ni ya kichina taarifa ya awali ni kwamba nina simu

AINA ZA UDHANILIZI

1) UDHANILIZI WA KWELI

Ni udhanilizi ambao hujikita katika ukweli wa mambo ambapo jambo au tukio linalodhanilizwa huwa limetokea au imetendeka kweli.

Udhanilizi huu una vitenzi maalum kama vile:

Mfano Sikujua kuwa Eli ni Mchumba

Nasikitika sana Musa kufukuzwa kazi

Najuta kupenda nipopenda

2) UDHANILIZI USIOKWELI

Ni udhanilizi ambao hujikita katika taarifa ambayo kinachodhaitizwa au kinachosemwa hakina ukweli wowote.

Hutumia vitenzi kama vile Out, dhania, fakiri, jifanya, hisi n.k.

Mfano Niliota ni mekuoa.

Udhamilizi hajanisa

3) UDHANILIZI ULIZI

Ni aina ya udhanilizi ambao hudhaniliza kwamba kauli inayofuatia neno ulizi ni kweli

Mfano: - Lini ulializa chuo kikuu?

Udhamilizi: - Nilimaliza Chuo kikuu.

- Mume wako ameachalini kutembea na watoto wa shule?

Udhanilizi:

i) Una mume

ii) Mume wako anatabia ya kutembea na wanafunzi

UOLEZI

Ni uoneshaji maalum wa vitu, watu, mahali, hali n.k. katika muktadha husika kwa kutumia maneno yaani violezi.

Ni tofauti na uoneshaji wa kawaida ambao hutumia viungo vya mwili hususani vidole.

Kuna maneno maalumu katika lugha ambayo hutumika kufanya ulejelezi wa kimuktadha, maneno hayo huitwa VIOLEZI

Mfano Viwakilishi Yule, hapa, kule huyu n.k. maneno yatumikayo katika uolezi yaani violezi aghlabu hayana maana ya kudumu bali kupata maana zake kutokana na kila kinacholejelewa kutokana na muktadha husika.

Mfano Ukija YEYE utamkuta PALE itabidi usubiri kwa dakika 40 kisha MIMI nikija tutakwenda kuwaona ili tuwarejese HUKU nao watupatie KILE kingine.

AINA ZA UOLEZI

1) UOLEZI NAFSI

Ni uolezi unaotumia viwakilishi vya nafsi kama violezi vyake mfano katika kisu vipo sita

Mimi - Sisi

Wewe - Ninyi

Yeye - Wao

Mimi sipendi tabi hiyo

* Mimi / Sisi hurejelea wazungumzaji

* Wewe /Ninyi hurejelea wasikilizaji

* Wao / Yeye hurejelea mtu mwingine watatu ambaye ama hayupo mahali / wakati wa mazungumzo au kama yupo basi hajihusishi moja kwa moja na mazungumzo.

2) UOLEZI WAKATI

Ni ulejelezi wa kimuktadha unaohusu mda / wakati wa utendekaji wa jambo,

violezi vyake ni vielezi vya wakati ie Sasa, kesho, leo, baadaye, mtondogoo n.k.

Mfano Nitakuja kesho.

3) UOLEZI MAHALI

Ni uolezi unaohusu msemaji na msikilizaji kuhusishwa na mahali ambapo

mawasiliano yanatokea.

Mfano hapa, huku, humu vinarejelea mahali ambapo ni kirani na

Mzungumzaji.

* hapo, humo, huko Mahali jirani na m sikilizaji

* Pale, mule, kule huonyesha mahali ambapo ni mbali kwa wote

wawili. Vipo violezi vya mahali ambavyo vinafahiwa ya ndani ya mfano humu,

humo na mule

4) UOLEZI MWELEKEO

Ni uolezi unaohusu nafasi ya kitu kimoja kimwelekeo kikilinganishwa na nafasi ya kitu kingine .

Mfano Mbele, Nyuma, klia, kushoto, juuu, chini

Njoo mbele / Nyuma.

5) UOLEZI JAMII

Ni uolezi ambao hutokea ambapo maana ya tungo inategemea uhusiano wa kijamii kuweza kueleweka na uhusiano huu hurejelewa na maneno fulani fulani hupata maana yanapotumika kwa kuhusianishwa na watu wa kaida fulani katika jamii.

Mfano Mzee, Mama, Bwana.

- Ndio mzee nimekuelewa ie hutumika kuonesha heshima

- Samahani mama hivi kituo cha dala dala kipo wapi?

- Ngoja tutamwendea kwa babu

· Mtu fulani mahususi anayetumika kutatua matatizo ya watu.

· Kikombe - hurejelea pombe

· Kiti - Jamani tuheshimu kiti – hurejelea mamlaka (mkutanoni)

DHANA YA UCHOPEZI

1) Ni uhusiano wa sentensi mbili ambapo ukweli wa sentensi ya pili huridhishwa na

sentensi ya kwanza.

Mfano : Athumani amemuoa Asha

: Asha ameolewa na Athumani

: Mwalimu amefundisha somo la Sintaksia

: Somo la Sintaksia limefundishwa

: Jakaya Kikwate ni Raisi wa Tanzania

: Tanzania inaongozwa na Raisi

Ni kama unahusisha sentensi

2) Kimantiki hatuoni uhusiano wake wa moja kwa moja na taaluma ya pragmatic.

Mfano - Viongozi wengi wa Tanzania si Waaminifu

- Tanzania ina viongozi ambao si waaminifu.

Ili mawasiliano ya lugha yaweze kufanyika maneno ya lugha yapangwe kwa mpangilio

maalumu. Jadili kauli hii kwa mifano kuntu nay a kutosha.

KANUNI

Fonolojia

Mkazo wa sauti

Barabara

Lafudhi

ONLINE TUITION

KI 311:SEMANTIKI NA PRAGMATIKI KISWAHILI

Popular

Recent

Comments

Blog Archive

Total Pageviews