MADA MPYA 3: KUHAKIKI KAZI YA FASIHI ANDISHI

MADA MPYA 3: KUHAKIKI KAZI YA FASIHI ANDISHI

MADA NDOGO-1: MAENDELEO YA FASIHI ANDISHI.

A.Mwelekeo wa kazi za fasihi andishi nchini Tanganyika na Zanzibar wakati wa ukoloni.

Kimaudhui Kazi nyingi za fasihi andishi nchini Tanganyika na Zanzibar zilishughulikia masuala mbalimbali ya kimaisha lakini kazi nyingi zilikuwa na mambo ya mila na tabia kama njia ya kufundisha maadili .vile vile zilishughulikia utamaduni, mawaidha, dini, maadili mema na maonyo na kazi zilizopinga ukoloni

Maandishi ya kwanza ya nathari yaliyotokana na waafrika wenyewe na kama vile“Uhuru wa watumwa ‘(1934) cha James Mbotela kinashughulikia uhusiano baina ya mataifa ya magharibi na ya Afrika.Katika kitabu hiki mwarabu na muislam wanalaumiwa kwa utumwa uliokuwepo Afrika Mashariki wakati mkoloni anasifiwa kwa kuleta uhuru japokuwa utumwa ulitiliwa nguvu na ukoloni.

Kwa ujumla hadithi ya uhuru wa watumwa inaonyesha ubaya wa biashara ya utumwa iliyoendeshwa na waarabu na papo hapo inaonyesha matukio yaliyowapata watumwa mambo yaliyowaumiza na uchungu ulowapata watumwa hao.

Mwandishi anaeleza mateso ya watumwa kwa watumwa kwa uchungu na mchomo mkali.Pia hadithi hii inawatukuza wakoloni wa Kiingereza, ikijaribu kumfanya mwafrika akubali kutawaliwa.Hadithi hii inausuta utumwa wa kimwili uku ukiusanifu ule wa akili na mawazo ambao ni utumwa ulio mbaya zaidi.

Baada ya mwaka 1949-1960 kazi nyingi za fasihi za Kiswahili hasa riwaya zilifuata mkondo wa ngano na fasihi simulizi kama za Paukwa! pakawa…hapo zamani za kale palitokea…..,kimaudhui fasihi simulizi zilijadili maadili ya kufuatwa katika kujenga jamii inayofaa katika maisha.Mfano mzuri wa vitabu hivi ni Adili na Nduguze (1952) utenzi wa mwanakupona (1858) na Al-inkishafi (1890).

Katika Adili na Nduguze mwandishi alitumia visasili vya jadi ya kiarabu kama vile matumizi ya majini anaonya dhidi ya uchoyo na kuhimiza moyo wa wema, usamehevu na kutosheka.Katika utenzi wa mwanakupona,mama anatoa mafunzo kwa binti yake.Humo ndani ya utenzi mwanamke anapaswa kujitazama kwa nyenzo tatu

Ø Yeye ni nyenzo ya starehe ya mume wake hivyo inampasa ajitahidi mno kumfurahisha ili apate rehema zake, kwani Mungu hata acha kumtia hatiani kwa kutotimiza huu mume atakapomkana mbele ya Mungu.

Ø Inampasa mwanamke awanyenyekee wanaume wote isipokuwa watumwa tu.Aonyeshe kilicho na heshima kubwa kwao.

Ø Mwanamke ajione kuwa yu mmoja wa matajiri au maskini (watumwa).Binti anayeandikiwa shairi hili ni tajiri naye anaaswa asichanganyike na watumwa, watu duni waliodharauliwa duniani

Shughuli za kisiasa zilizopamba moto miaka ya 1950-1960 ilisababisha kuibuka kwa fasihi ya kisiasa ambayo wasanii wake walizitumia kumpinga mkoloni.

Shaaban Robert pamoja na matatizo yake yote, alionyesha upinzani wake hasa katika riwaya zake za Kusadikika (1951) na Kufikirika (1967) ambamo zaidi ya kuwatetea wajumbe mbalimbali walikuwa wakiutetea uhuru wa Tanganyika na Zanzibar.

Pia mwandishi anaitetea serikali ya kikoloni kwa kejeli kubwa kwani ilikuwa inainyonya Tanganyika na Zanzibar kwa ajili tu ya kukidhi “Ugumba na Utasa” wa mfalme na malkia.Ugumba na Utasa ambao Shaaban Robert kautumia ni ishara tu ya mahitaji ya wakoloni.

Katika “Kusadikika” mwandishi anajali suala la haki ya watu dhidi ya uongozi kandamizi wa kiimla utawala usio na kiasi wala mpaka ni utawala ambao hatimaye hukwamisha maendeleo ya nchi na watu wake.Kwa sababu huwanyima watu uhuru wa kufikiri na kuchangia katika maendeleo ya nchi yao kwa kutumia mbinu ya kejeli, tashtiti, misemo, nahau. Mwandishi amejitahidi kufikisha lengo lake la kuonyesha hasara ya kuyakwamisha maendeleo ya nchi.

Ukombozi wa kiutamaduni ni mwanzo tu wa ukombozi wa siasa na uchumi. Hata katika riwaya ya Tafsiri ya hadithi ya ”Chinua Achebe”Shujaa Okonkwo (1932) ambapo wamisionari walitangulia kuja ili baadae watawala waje na kuiteka nchi yote. Hivyo wamisionari walishirikiana na watawala katika kuwanyanyasa na kuwanyonya watu.

Mhusika wa zamani, hasa mhusika mkuu alikuwani halisi mwenye sifa zisizo za kawaida ambaye alisanifiwa na msanii kwa makusudi mazima ya kuumba. Mfano bora wa kuigwa na kumfanya awe kielelezo cha ukweli na ukamilifu wa maisha na mwenye kupigania na kuleta mambo hayo bila kuwa na dosari. Mhusika mkuu wa zamani alitafakari maisha ya jamii kwa njia ya matendo makubwa na lugha teule. Mhusika huyo japo kuwa alijitokeza kuwa mtendaji mkuu kiasi hicho lakini hakuwa na saikolojia wala hisia. Sifa hizi za upungufu wa saikolojia na hisia katika mhusika mkuu wa zamani ndizo zilizomtofautisha na mhusika mkuu wa kisasa.

Tofauti nyingine ya msingi ni ile inayohusu uhusianao kati ya mhusika mkuu huyo na wakati. Mhusika mkuu wa zamani kama vile wa kwenye hadithi ya kifasihi alijitokeza kama mhusika mkuu wa wakati wote. Kwa msanii wa namna hiyo wahusika, dhana za wakati na ukweli uliokamilika zilikuwa katika hali ya kutobadilika wakati na ukweli vilikuwa na vitu vilivyotitia pamoja.

Kwa jinsi hiyo maandishi ya kisanii yaliyopewa jukumu la kuzibeba sifa hizo yalilengwa kuwa ni ya wakati wote, yasizeeke. Lakini kinyume chake mhusika mkuu wa kisasa anayaona masuala yasiyotulia bali ni masuala ambayo yana badilika pamoja na jamii. Na baadhi ya wasanii wa kisasa wanaona kuwa, suala la ukweli uliokamilika kwa kiasi kikubwa ni ndoto iliyomo katika vichwa vya watu tu, na wala si maisha halisi.

Mhusika mkuu wa kisasa yuko katika wakati maalumu wa kihistoria ambapo anayazamia maisha kwa undani na kuyatafakari. Lakini kadri Shaban Robert alivyozidi kuandika kama Maisha yangu na baada ya mwaka Hamsini(1966) Wasifu wa Siti binti Saad(1967) Siku ya watenzi wote(1968) ndivyo alivyozidi kuwapa wahusika wake sifa zinazokaribia au zinazoelekeana katika hali halisi ya maisha. Hii ina maana kwamba mkabala wake ulizidi kuelekea katika hali ya kueleza ukweli kwa kutumia mbinu za kisanii ambazo hazikutenga kazi ya Sanaa kwa kiasi kikubwa na uyakinifu wa maisha.Kwa ujumla fasihi Andishi ya awali ilihusu zaidi maadili na masuala ya kidini kama katika”Adili na nduguze”.

Pia mvutano ulikuwepo baina ya wakoloni na waafrika, Ulikuwa unadhihirishwa katika baadhi ya kazi za fasihi Andishi za awali.Pia maandishi mengine ya fasihi yalihusu matarajio ya jamii itakiwayo baada ya ukoloni, kama katika kufikirika na kusadikika, katika kipindi hiki tanzu za fasihi andishi zilizokuwapo ni riwaya na ushairi. Baada ya uhuru, tamthiliya zote za Kiswahili zilizochapishwa zilikuwa zimeandikwa na wakenya, watanzania, hawakujitokeza katika uwanja huu hadi baada ya uhuru.

B: Mwelekeo wa kazi za fasihi Andishi nchini Tanzania baada ya uhuru

Baada ya uhuru kulikuwa na fasihi mchangamano ambayo ni vigumu kuiainisha hadi tukio kuu la kutangazwa kwa Azimio la Arusha, kabla ya hapo fasihi kwa kiasi kikubwa, ilikuwa ya kushangilia uhuru uliopatikana hasa katika magazeti ambako mashairi na hadithi nyingi zilionyesha hoi hoi ya lelemama za uhuru.

Kwa upande wa mashairi, vitabu kama vile Utenzi wa uhuru wa Tanganyika(1967) na utenzi wa Jamhuri ya muungano wa Tanzania(1968) viliandikwa wakati huo. Ni kipindi hicho cha uhuru utanzu wa tamthiliya ulijitokeza kwa mara ya kwanza kwa upande wa Tanganyika na Zanzibar.Mwandishi maarufu wa tamthiliya aliyejitokeza kipindi hicho Ebrahim Hussein ambaye tamthiliya yake ya kwanza “Wakati ukuta”(1969) ilichapishwa ikifuatiwa na tamthiliya ya “Kinjekitile”(1969)

Fasihi ya Kiswahili imepevuka zaidi kwenye miaka ya 1970,karibu tanzu zote za fasihi Andishi ya Kiswahili zimepata wawakilishi. Hali hii imepelekea kutokeza kwa fasihi za mkondo mbali mbali.

Kimaudhui,fasihi andishi nchini Tanzania baada ya uhuru imejadili dhamira mbali mbali ambazo zinatokana na matukio mbali mbali ya kihistoria yaliyojitokeza katika jamii yetu ya Tanzania.

Kipindi maalumu cha maisha kina matukio yake maalumu ambayo huigusa jamii kwa uzuri au ubaya na kuwa dundo la moyo la kipindi hicho ndichi kinachojenga kilele. Aidha tukio linapokuwa dundo la moyo la kipindi fulani cha maisha huwa pia mada kuu(muhimu) ya wakati huo kwa jamii inayohusika.Mada hiyo uweza kujitokeza kinagaubaga katika taaluma mbali mbali za jamii na fasihi ikachukua nafasi muhimu.

Kihistoria masuala makuu ya miaka ya 1960 yalikuwa ni ukombozi wa bara la Afrika na ujenzi wa jamii mpya baada ya uhuru. Masuala haya makuu yaliyojitokeza katika fasihi andishi ya Tanzania wakati huo. Hivyo palitokea fasihi andishi ya kisiasa na kifalsafa zilizojadili maisha, utawala na ujenzi wa jamii mpya.Kazi nyingine za fasihi zilipingana na ukandamizaji, ubinafsi pamoja na unyama mwingine uliokuwa unafanywa.Pia zilieleza mkondo wa ubanadamu usawa na ustawi. Baadhi ya kazi hizo ni za Shaaban Robert, Utu bora mkulima (1987) na siku ya watenzi wote(1968)

Kwa upande wa ukombozi, riwaya ya kiimbila “Lila na Fila” (1966) iligusa dhamira hiyo kiishara. Tamthiliya ya E. Hussein”Kinjekitile” (1969),kaburi bila msalaba (1969)ya Kaireth. Katika kipindi cha miaka ya 1960 ilitokea fasihi ya tabia n maadili ambayo imejadiliwa maadili mema na maonyo.

Fasihi hii ya tabia na maadili inawakilishwa na J.M Somba “kuishi kwingi kuona mengi”(1968) “Alipanda upepo akavuna tufani” (1968) Mathias Mnyapala “Diwani ya mnyapala”(1965) S.A Kandoro “Mashairi ya Saadan”(1972), “Dwani ya Akili Mali”(1967)

Aina nyingine ya fasihi iliyojitokeza katika kipande hiki ni ile riwaya na hadithi fupi za upelelezi na za mapenzi. Fasihi ya aina hii ilizuka kutokana na nguvu mbali mbali za jamii.Katika Tanzania, aina hii ya fasihi ililetwa kwa mara ya kwanza na M.S Abdulla alipoandika riwaya ya “Mzimu wa watu wa kale”(1959) na miaka ya 1960 aliandika riwaya ya “kisima cha giningi”(1968) akafuatiwa na katalambula aliyeandika kitabu cha “Simu ya Kifo”(1965)

Mwisho kazi za fasihi zilizojitokeza miaka ya sitini ni fasihi ya mila na utamaduni inayowakilishwa na M.S Farsy “Kurwa na Dotto”(1960) F.Nkwera “Mzishi wa baba ana radhi zake” (1968)

Mwaka 1967 Azimio la Arusha lilitangazwa.Azimio hilo lilionekana kwa wanasiasa na wananchi wengi kuwa ndio dira ya kuitetea jamii ya Tanzania katika maisha bora ya ufanisi na maendeleo kwa hiyo kipindi cha miaka 5 hivi baada ya Azimio la Arusha kilikuwa na fasihi ambayo ilitukuzwa maadili na amali zilizotokana na tamko Azimio la Arusha.

Maudhui yaliyotawala fasihi ya kipindi hiki ni ujenzi wa jamii mpya kwa kupitia nguzo ya siasa ya ujamaa na kujitegemea. Kazi hizi zilizosisita mabadiliko ya kijamii, kisiasa, kiuchumi na kiutamaduni, zilizopigania jamii mpya. Ijapokuwa bila kuonyesha kimantiki (kiyakinifu) vipi jambo hilolingewezekana.

Mfano wa kazi hizi ni:-Mashairi ya miaka kumi ya Azimio la Arusha (1977),Mashairi ya Azimio la Arusha (1970),Utenzi wa zinduko la ujamaa (1972),Utenzi wa kumbukumbu za Azimio la Arusha (1970),Matunda ya Azimio la Arusha (1980),Liwazo la ujamaa (1978),Mtu ni utu (1971),Ndoto ya Ndaria (1976),Njozi za usiku (1970),Kijiji chetu (1971) n.k

Pia kutokana na Azimio la Arusha pamoja na siasa yake iliyosisitizakuhusu umuhimu wa vijiji na umuhimu wa kilimo, zilitokea kazi za fasihi ambazo zilihubiri kuhusu maisha bora ya vijiji yaliyolinganishwa na yale ya mjini.

Suala ambalo liliwahi kuongelewa na Shaaban Robert katika riwaya yake ya “Utu bora Mkulima”(1968). Sasa lilipata damu mpya katika kazi kama Penina Muhando,”Hatia” (1971) Balisidiya Shida (1975) Mnyampala, Ngonjera za ukuta (1968) Mbogo “Giza limeingia”(1980) mashairi mbali mbali katika magazeti n.k katika kazi hizi mvutano baina ya mji na vijiji ambao ulileta matatizo ya wizi, ujambazi, umalaya na mengine ya aina hiyo yalitolewa dawa moja, kurudi kijijini. Jawabu hili zaidi ya kutokuwa sahihi kwani linakwepa kiini hasa cha tatizo papo hapo lilipotosha maana halisi ya kijiji na kilichotakiwa kuundwa katika jamii ya Tanzania. Kijiji kilionekana kuwa mahali pa kuwalundika wahuni walioshindwa maisha ya mjini.

Naye Madumilla (1988) anaonyesha kuwa katika kipindi hiki cha 1970-1980 zilizojitokeza kazi ambazo zilitazama suala lakujenga jamii mpya kwa kutafakari na kujiuliza na hata kwa mashaka na wasi wasi pia. Hususani baada ya kubaini utata, mgongano ya kitabaka na ukuaji wa haraka wa ubepari wa kimji. Mfano Kiu (1972) Kichwa maji (1974) Gamba la nyoka (1979) Nyota ya Rehema (1978) Dunia uwnja wa fujo (1979).

Kwa ujumla miaka ya 1980 riwaya ya Kiswahili imeshuhudia jaribio la muundo wa riwaya ya kifalsafa. Lakini kama ilivyogusiwa kwa kiasi kikubwa mikondo ya riwaya imeendelea kuwa ile ile ya miaka ya sabini. Riwaya ya ukasuku katika upande wa riwaya dhati imepotea. Badala yake kuwa riwaya inayopevuka nakutumia ukweli wa mambo. Inayojaribu kubainisha migongano ya kijamii katika vipengele mbali mbali vya maisha hususani cha kiuchumi. Ijapokuwa waandishi wanafanya hivyo katika mkabala au mitazamo ya maisha inayotufautiana.

-Mfumo wa vyama vingi

-Utandawazi

Kipindi hiki mfumo wa chama kimoja ulifutika na mfumo wa vyama vingi ukaanzishwa hapa nchini ambapo uliambatana na kuoneshwa kwa utitiri wa vyama vingi. Fasihi andishi ilijitokeza kipindi hiki inazungumzia mfumo wa vyama vingi na athari zake kwa jamii yake. Mfano wa kazi hizo ni riwaya ya “Nyuma ya pazia” (1996), Kipanga (Khatibu) na mashairi mbali mbali yaliyokuwa yanaandikwa kwenye magazeti.

Kwa upande wa utandawazi ambao unaenda unaenda samba samba na ubinafsishaji wa soko huria umewaathiri sana waandishi wa fasihi ya Kiswahili. Katika fasihi ya Kiswahili kwa mujibu wa Khamisi(2007) utandawazi umesababisha kuzuka kwa fasihi mpya ya Kiswahili ambayo imezaliwa mwanzoni mwa miaka ya 1990, muda mfupi baada ya neon utandawazi kuingia masikioni na kuzama akilini mwetu kuanzia 1980.

Utandwazi ni neno dhahania lenye maana nyingi tata kutegemea msisitizo wa anayelitumia. Pamoja na tofauti za maana na matumizi ya neno hili wataalamu wakubliana kwamba ni neno linaloelezea mfungamano na uhusiano uliojitokeza katika miaka mingi iliyopita, hasa katika biashara na uchumi. Lakini pia katika utamaduni, miongoni mwa jamii tofauti za dunia . Mfungamano na uhusiano uliojitokeza katika miaka mingi iliyopita hasa katika biashara na uchumi, lakini pia katika utamaduni miongoni mwa jamii tofauti tofauti za dunia. Mfungamano na uhusiano huu unaotufautishwa na mfungamano na uhusiano mwingine wa aina hii uliojitokeza kabla, kwasababu utandawazi umepata kazi kubwa ya kuwekeza mitaji na kuvuna faida kubwa kiuchumi kiutamaduni, ikisaidiwa na maendeleo makubwa ya kiteknolojia yalipatikana karibuni hasa ya vyombo vya habari vya masafa na wakati kiutamaduni. Utandawazi unausishwa na kuenea kwa tamaduni za kimataifa (Marekani na Ulaya) kwa njia ya biashara (kama vile vinywaji vya Cocacola, bia na pombe kali ambazo zamani zilikuwa hazijulikani). Mtiririko wa muziki na taswira kupitia video, luninga, mitandao ya kompyuta na simu,CD, DVD na VCD.

Kwa mujibu wa Khamisi(2007) fasihi ya Kiswahili ni kama vile Nagona(1990), Mzingile(1990), Zirani na zraili(1999), Babu alipofufuka(2001). Makundi wa soko huria(200), Baria- Adam(2002), Dunia yao(2005), Mkamaduma(2005) zimeathiriwa sana na utandawazi wa kimagharibi, sifa moja kubwa ya kimaudhui miongoni mwa kazi hizi ni ile ya kushughulikia kwa kina matatizo ambayo yana kabili ulimwengu wetu leo. Ingawa bado riwaya hii inajishughulisha kwa kiwango fulani na matatizo ya ndani ya nchi na jamii husika kwa kiasi kikubwa imekiuka mipaka ya kitaifa na kuenea kwa kiasi kikubwa inachunguza si jamii ya Tanzania tu bali dunia yote huku ikionyesha athari za utandawazi kwa jamii hizo.

Katika Babu alipofufuka (2001), Dunia yao(2003) na hata Biria- Adamu (2002), Suala zima linaloshughulikiwa kifalsafa ni siasa. Nini maana ya kuishi? Nini maana ya uhuru? Nini maana ya maendeleo? Nini maana ya uraia wa mtu? Nini maana ya uzalendo? Kwanini kikundi kidogo cha watu wapange maisha ya watu wengi katikavjamii fulani nan je ya jamii hiyo? Kuna dunia ngapi katika dunia moja ya jamii fulani? Mipaka ya dunia hizo ni miembamba au mipana kwa kiasi gani? Nini maana ya kijo? Nini maana ya kuishi? Inawezekana mtu anayeishi akawa amekufa? Nguvu zipi zinaongoza limwengu wetu? Zinaongoza kwa mslahi ya nani na kwa taathira? Katika Bina – Adamu (2002) na riwaya nyingine. Nguvu zenyewe zinajieleza hivi “Itakuwa vigumu kupambana nani?.....imewaingia akilini kabisa. Ninahusika kwingi hata msipokuwepo kutakuwapo kwangu, Ndiko hata kwako kwangu….

Athari hizi za utandawazi katika jamii na maisha halisi zimehitimishwa na Chachage, ambaye riwaya yake ya “Makuadi wa soko huria”(2002) inavua nguo na kusambaratisha utandawazi na utetezi wake wa ndani.

Kwa jumla maendeleo ya fsihi Andishi nchini Tanzania baada ya uhuru ni makubwa sana ukilinganisha na akati wa ukoloni. Tanzu zote za fasihi Andishi, riwaya, hadithi fupi ushairi wa tamthiliya zimepanuka sana. Vile vile kama waandishi wengi sana wa tanzu hizo na uandishi wao umekuwa ukibadilika kuungana na mabadiliko mbali mbali yanayoitokeza katika jamii. Kila tukio la kihistoria lililotokea katika jamii limezaa kazi zake za fasihi.

UHAKIKI WA USHAIRI

USHAIRI

Mulokozi na kahigi (1982) Ushairi ni Sanaa inayopambanuliwa kwa mpangilio maalumu wa maneno fasaha na yenye mwaliko kwa lugha ya mkato, picha au sitiari au ishara katika usemi, maandishi au mahadhi ya umbo ili kueleza tukio, wazo au mawazo, kufunza au kueleza tukio au hisi fulani kuhusu maisha au mazingira ya binadamu kwa njia inayogusa moyo

Kutokana na maana hiyo kuna mambo muhimu yanayojitokeza katika ushairi:

Ø Ushairi ni Sanaa yaani kazi iliyobuniwa na mtunzi mahususi.

Ø Ushairi una ufungamano na hisia.

Ø Ushairi una mpangilio wa aina fulani kuanzia kiwango cha sauti, neno, sentesi hadi ubeti.

Ø Ushairi huchota hisia na tafakari zake kutoka katika ulimwengu halisi wa maisha ya jamii na mara nyingi hufungamana na falsafa ya jamii fulani.

Ø Ushairi hutumia lugha ya mkato yenye kueleza mambo mengine kwa maneno machache kwa kutumia mbinu za taswira na tamathali za semi.

Ø Ushairi huzingatia sana dhana ya ushairi ulinganifu wa vitu kimuundo.

Ø Ushairi una uhusiano na muziki (nidhimu) ngoma na uchoraji (mchoraji) hutumia rangi na brash mshairi hutumia taswira na maneno.

AINA (KUMBO) KUU ZA MASHAIRI YA KISWAHILI

MULOKOZI(1996) Ameainisha aina tatu za ushairi waKiswahili.Aina hizo ni:-

I) USHAIRI WA KIMAPOKEO

Ni mashairi na tenzi za kijadi zenye kufuata kanuni za urari wa mzani na mpangilio wa vina vya mwisho au kati.Katika ushairi wa kimapokeo kuna mambo ya msingi ambayo yanasemekana kuwa ni mti wa mgongo wa ushairi wa Kiswahili.

Kwa mujibu wa wanamapokeo.Shairi la Kiswahili lazima liwe na vina na mizani,mistari ubeti na kituo.

Katika utenzi (aina pia ya ushairi wa kimapokeo) kuna kuwa na bahari katika mstari wake wa mwisho.

Ushairi wa kimapokeo unaweza kugawanyika katika sehemu kuu mbili yani Tenzin na Mashairi

a) TENZI

Ni utungo ambao kimaudhui huelezea tukio fulani linalotokea katika jamii au liliwahi kutokea.Pengine huweza kuwa maelezo juu ya wasifu wa mtu fulani, jambo fulani la kihistoria au jambo lolote zito linaloelezwa kwa maelezo marefu.Utenzi ni masimulizi marefu juu ya jambo fulani maalumu

Katika upande wa fani utenzi una sifa za pekee kabisa

v Utenzi unakuwa na beti nyingi kuliko yalivyo mashairi au aina nyingine yoyote ya ushairi.Beti hizi zaweza kuwa 100, 200, 300 au zaidi kutegemeana na ufundi wa mshairi mwenyewe.

v Utenzi huwa hauna mizani ndefu,tenzi zilizo shamiri sana katika jamii hii ni zile zenye mzani nane nane katika kila mistari zaweza pia kwenda zaidi ya nane kufikia kumi na moja lakini hazuii zaidi ya hapo

v Katika utenzi kila ubeti huwa na mistari minne, mistari mitatu ya kwanza ikiwa ina vina vyenye urari sawa na ule wa mwisho ikiwa na kina tofauti ingawa vina vya mistari mitatu ya kwanza huwa na vina vyenye urari sawa lakini vina hivyo hubadilika badilika toka ubeti mmoja hadi mwingine.

v Katika utenzi kina cha mwisho katika msitari wa mwisho wa kila ubeti huwa hakibadiliki badiliki, kina cha mwisho wataalamu wengi wa ushairi hukiita bahari kwa sababu huwa kimetenda na kuongelewa katika utenzi mzima

Mfano wa tenzi:

S.Robert, Mapenzi bora.

A.Abdilatif, Utenzi wa maisha ya Adam na Hawa (1971)

J.K.Nyerere, Utenzi wa Injili kadiri ya utungo wa Luka (1996)

Mfano Utenzi wa Fumo Liyongo (13 BK)

Ubeti 6: Liyongo Kitamkali

Akabalighi vijali

Akawa mtu wa kweli

Na hiba huongeya

Ubeti 7: Kilimo kama utukufu

Mpana sana mrefu

Majimboni yu maarufu

Watu hujakumwangalia

Ubeti 10: Sultani pate Bwana,

Papo nae akanena,

Wagala mumemwona,

Liyongo kuwatokeya

b) MASHAIRI

Shairi kama sehemu ya ushairi, ni utungo ambao huelezea kwa ufupi mambo fulani kuhusu binadamu na mazingira yake.Aghalabu mashairi huelezea mambo yanamhusu binadamu na maisha yake ya kila siku.Mashairi ya kimapokeo yanapoandikwa hufuata kanuni za vina, mizani, mistari, ubeti na kituo mfano:-

KUNTU SAUTI YA KIZA (FUNGATE YA UHURU-UK 38)

Nyuki ni mtanashati, umbo na zake tabia,

Yeye yu kila wakati, vichafu huvikimbia,

Mchana na kulati, hatui kwa kukosea,

Kuntu sauti za kiza, Nyuki hapendi vichafu.

Ni inzi na sio nyuki, Nadhafa hajazoea,

Kwa uchafu ni ashiki, hawezi kuuachia,

Vianzavyo humiliki, fahari hujonea,

Kuntu Sauti za kiza, Nyuki hanyoni vichafu.

U WAPI UZURI WAKO

U wapi uzuri wako, haupo umepotea,

Ya wapi maringo yako, na hashuo za dunia,

Leo upo peke yako, sote tumekukimbia.

Sasa ni chano cha maji, watu wajichanyatia,

Umekwisha ujuwaji, haya zimekupatia,

Yale usoyatarajia kwako yamekuhamia.

DAFINA

Paa ni kuruka angani, kama ndege wa tiara

Paa ni mnyama porini, ni mwenye nyingi, Papara

Paa ni kuteka mengine, moto uwako imara

Paa ni toa migombani, Samaki atie sura

Paa Pia ni la nyumba, makuti au kurara

Mgodi wa Kiswahili ni dafina isiyokwisha

2. USHAIRI WA MAIGIZO

Ushairi huu unahusisha ngonjera na ushairi wa kidrama

v NGONJERA

Ni ushairi wa majibizano ulioanzishwa na Mathias Mnyapara miaka 1960 ili kueleza siasa ya ujamaa na kujitegemea kabla ya hapo ulikuwepo ushairi wa majibizano lakini ulikuwa unatambwa tu.

Ø Katika ngonjera kuna pande mbili zinazojibizana kuhusu mambo fulani upande mmoja huwa sahihi na wa pili huwa umepotoka.

Lengo la mabishano ni kuushawishi upande uliopotoka ukubaliane na upande wenye msimamo sahihi baada ya kuelimishwa. Hili linapotokea ngonjera huwa imefikia kilele chake. Mfano wa ngonjera ni Ngonjera za ukuta 1 na 2 (Mnyapara 1970-1972)

Ushairi wa kidrama ni ule unaotumika katika baadhi ya tamthiliya. Ushairi huo ni sehemu tu ya mchezo wa kuigiza ni mtindo wa kuandika mazungumzo ya wahusika katika tamthiliya hivyo hauwezi kutenganishwa na hiyo fani ya tamthiliya. Kwa mfano tafsiri Shaspare, Mabepari wa Verusi Julius Kaizari (Nyerere) 1969, Mfalme Epidope (Mushi 1971)

Mfano:

Juma: Naam na nitampa bure bila ya fidia

Pokeeni na Jeshika kutika kwa Myahudi

Hati maalum ya hiba, baada ya kifo chake

Ataacha kwenu nyingi, kila atakachokiacha

Baraka: Mabibi wema, mwaonyesha maana kwa walagai

Neema: Kunakaribia kucha, lakini nina hakika

Bado hamjaridhika, kabisa na mambo hayo

Kwanza na twendeni ndani, kisha huko tuhajiri

Nasi tutawajibuni, mambo yote sawa sawa

(W. Shakespare, Mabepari wa virusi 1969)

Katika mfano huu ushairi huu una mizani 16 kwa mshororo bila urari wa vina, kanuni ya utoshelezi imekiukwa wazo la mshororo mmoja linaendelezwa katika mshororo unaofuata.

3. USHAIRI WA MLEGEZO / KISASA / MASIVINA

Ni mashairi yasiofuata urari wa vina na mizani, Vina vinaweza kutoka lakini si lazima katika mistari. Pia mapigo yanaweza kuwa sawa kwa idadi katika mfululizo wa vipande kadhaa lakini si katika tungo nzima.

Mfano:

CHAI YA JIONI

Wakati tunywapo chai hapa upenuni

Na kuwatazama watotowetu

Wakicheza bembea kwa furaha

Tujue kamba ya bembea yetu

Imeshalika na imeanza kuoza

Na bado kidogo tutaporomoka

Kulikuwa na wakati uinisukuma juu

Nikaenda zaidi ya nusu duara

Kulikua na wakati nilidaka

Ulipokimbia na kuanguka

Sasa tukisubiri ndoto tusizoweza kutekeleza tena

Tumalize machicha ya chai yetu ya jioni

Bila kutema tena na kuwa tabasamu

Baada ya hapo tujilambe lambe utamu utamu

Uliobakia kwenye midomo yetu

Tukikumbuka siku ilee ya kwanza

Tulipoutana jioni chini ya mwembe

Tukifunga bembea yetu

Naye umbwa samba akikusubiri

Lakini kabla hatujaondoka kimya kimya

Kukamilisha nusu duara iliyobakia

Tuhakikishe vikombe vyetu visafi

(Kazilahabi 1988)

VIJENZI VYA USHAIRI WA KISWAHILI

Ushairi wa Kiswahili unajengwa na vipengele vifuatavyo:-

1. Mpangilio wa maneno

Maneno ya ushairi hupangwa ili kuleta maana fulani, sauti za aina fulani au urari fulani wa mizani.

Katika shairi la Kazilahabi “Kisu mdomoni” , kisu mdomoni (kiuchumi) uk 10 kuna mstari ufuatao.

“Ya nyuma sana nisijali ya mbele sana niyakabili. Hapa neno “sana” limewekwa makusudi kati ya “nyuma” na “nisijali” ili kupata maana mbili. Mambo ya zamani sana (ya nyuma sana) na kutojali jambo neno (sana nisijali) kama neno sana kinga kuja baada ya nisijali maana hizo mbili zisingalitokeza. Vivyo hivyo uwili huu wa maana tunaupata katika kipande cha pili cha mstari huo “ya mbele sana niyakabili” kutokana na mpangilio wa maneno.

2. Takriri na Ridhimu au wizani

Takriri ni mbinu ya kurudia rudia jambo kwa kusudi maalumu, vina na urari wa mizani ni aina ya takriri. Mtunzi anaweza pia kurudia rudia maneno fulani au silabi fulani kwa shabaha malumu. Kwa mfano katika shairi la “ Kufa moyo” Shaaban Robert anatumia mbinu ya takriri kwa kurudi rudia kifungu cha maneno “ siku ya ………. Kwa msisitizo:-

Siku ya panga kufuta, mashujaa kwenda kona

Siku ya kuja matata, kwa damu kwenda mdundo

Siku ya watu kuteta, kufa moyo mfundo

Siku ya kung’ara nyota za watenzi wa mtindo

(Shaaban Robert 1991 : 48-49)

Takriri hutumika sana katika nyimbo na mashairi ili kutia msisitizo.

Ridhimu ni mapigo asili ya lugha , kila lugha ina mapigo yake. Mawimbi ya sauti yenye kupanda na kushuka na yanayofunga maana na mfuatano wa sauti usio na maana yoyote.

Ridhimu ya ushairi wa muziki hutokana na mlingano wa vipande vya mapigo ya lugha au sauti . Katika muziki vipande hivyo vya mapigoni lazima vilingane kabisa katika ushairi.Vinaweza kupitana kidogo ili kupunguza maudhi masikioni.

3. Taswira au Picha

Taswira ni mbinu ya kuumba picha ya jambo katika mawazo ya msomaji au msikilizaji wa tungo hilo kwa kutumia maneno. Picha ya maneno ikichorwa vizuri mtu huweza kuhisi, kuona, na hata kunusa kile kinachozungumzwa.

Mfano:

Amina umejenga, umekufa umetangulia

Kama ua umefunga, baada ya kuchanua

Nakuombea mwanga, peponi kukubaliwa

Mapenzi tuliyofunga, hapana wa kufungua

(S. Robert Amina 1966: 3)

Katika ubeti huu, mshairi analinganisha maisha ya mauti ya Amina kwa njia ya picha na ua mbalo limekuwa likichanua na kisha likafunga au kunyauka.

4. Tamathali za Semi

Tamathari ni umithilishaji yaani uwakilishaji wa jambo kwa kulinganisha au kulifananisha na jingine.Kwa mfano badala ya kusema “Juma alikuja mbio sana” Mshairi atasema “Juma alikuja kama umeme” Tamathari nzuri hupanua, huyadumisha na huipa uhai na uhalisia zaidi dhana inayoelezwa, huburudisha na kuzindua akili ya msomaji au msikilizaji wa shairi na athari ya kudumu katika hisia na mawazo yake.

Tamathari zinazotumika zaidi katika ushairi ni Tashbiha, tafsida, tashhisi, mbalagha, kejeli, sitiari n.k.

5. Hisia za kishairi

Hisia hizi hutokana na msukumo wa ndani wa moyoni alionao mshairi wakati anapotunga shairi lake na hujidhihirisha katika uteuzi na mpangilio mzuri wa maneno yenye kuwakilisha maudhui husika kwa mfano, maudhui ya huzuni hudhihirika katika maneno yanayotumika ambayo aghalabu yanadokeza hali ya huzuni, vina vyenye sauti ya kilio.Mfano ee, lel, lel, lel, ea, aa, ya n.k.

Mfano mzuri ni shairi la Shaaban Robert la AMINA ambazo linaomboleza kifo cha mkewe.Hisia za furaha pia huweza kuwasilishwa kwa njia hizo hizo

Mfano:-Shairi la Cheka kwa furaha

Dhiki ni kama mzaha, asiyecheka ni nani?

Haya cheka ha! ha!, ndio ada duniani,

Basu cheka kwa! kwa!, usifike moyo wako.

(Robert, kielelezo cha fasihi 1968:16)

6. Lugha ya mkato.

Shairi huzungumza mambo wa ufupi kuliko ulivyo katika maongezi ya kawaida. Hivyo ni muhimu kwa mtunzi kujua namna ya kueleza jambo kwa Lugha ya mkato.Hii inawezekana kwa kutumia taswira na tamathali badala ya maelezo marefu.

7. Mchezo wa maneno

Mbinu ya kuchezea maneno hutumiwa na washairi ili kutoa maana ya kile kisemwako na kuongeza utamu wa usemaji mara nyingi maneno yenye umbile moja lakini maana tofauti hutumiwa kwa ajili hii mfano katika Shairi la M.Mulokozi la “wale, wale” maana tatu za neno wake (yaani kundi la watu na hao watafune na kumeza chakula “na” “wale”wale” kwa maana ya “hao hao” si wengine zinachezewa ili kuleta ujumbe fulani.Mshairi anaona kuwa hakuna mabadiliko ya msingi yaliyotokea .Kundi lile la walaji limerejea katika madaraka kadharika maneno “kura” na “kula” yamewekwa sambamba ili kuonyesha uhusiano uliopo kati ya uchaguzi (kupiga kura) ulaji.

Wale wale

Wale wale ndiyo wao

Bado wapo palepale

Wao wale wenye vyao

Na vya kwao vile vile

Wala kale wala leo

Kura huko kule kule

Mwendo huu ndiyo huo

Bado tupo pale pale

(Mulokozi 1990)

FANI NA MAUDHUI

Ushairi kama Sanaa hujengwa na mambo mawili ambayo ni fani na maudhui.Maudhui ni mambo yaliyomo (yanayozungumzwa) ndani ya shairi na fani ni njia anazozitumia mtunzi kuyasawirisha maudhui yake kwa hadhira yake.Fani na maudhui huingiliana hutegemeana na kukamilishana.Ni mambo ambayo hayatunganiki, fani hubeba maudhui, na maudhui huathiriwa na fani.Uwiano wa fani na maudhui ndiyo kigezo bora cha ndani cha ubora wa shairi.

Katika fani kuna mambo yafuatayo:- Muundo, mtindo, matumizi ya lugha na jina la kitabu katika kipengele cha lugha kuna mpangilio wa maneno, tamathali za semi, methali, misemo, picha n.k.

Maudhui ni mawazo yanayosemwa ndani kazi ya Sanaa.Mada kuu inayayozungumziwa katika shairi huitwa dhamira.Dhamira inapounganishwa na mtazamo wa mtunzi, Shabaha na ujumbe hupatikana yanaweza kuhusu jambo lolote linalohusika.Maudhui yanaweza kuhusu jambo lolote linalomkera mwanadamu kwa mfano maana ya maisha, mapenzi, mauti, ndoa, elimu, kazi, dini, ukombozi, usaliti n.k.

UHAKIKI WA VIPENGELE VYA FANI

a) Mtindo wa mashairi

Masharti ya Kiswahili yana mtindo mingi sana katika utungaji wake kwa hakika si rahisi kutambua ama au idadi ya aina za utungaji wa ushairi, kwani hii hususani kutegemeana sana na ufundi wa mtungaji mwenyewe.Baadhi ya mtindo ya utungaji wa ushairi ni kama ifuatavyo

a) Mtindo wa pindu

Katika utungaji wa aina hii silabi mbil za mwisho wa mstari hurudiwa rudiwa kwa mfano: kama mstari wa kwanza uliishia na neno “fahamu” basi mstari wa pili utaanza na silabi mbili za mwisho, yaani “hamu” wakati mwingine huitwa “Mkufu”

Mfano: Zipokeeni Salamu, lamu kila na mvita,

Vita kwa wanadamu, damu zinawezachonyota,

Nyota njema ni agumu, gumu jema kulipata,

Pata kwa kuyafuata, fuata mambo mazuri.

Zuri katika dunia, nia mama yanaleta,

Leta kila la sheria, ria huleta matata,

Tata watu hujifia, fia ipo kwa kupita,

Pita usije kupita, pita katika mazuri.

(waniitila, kichocheo cha fasihi simulizi na andishi Uk 224)

b) Mtindo wa msisitizo

Kuna msisitizo wa aina mbili, kuna msisitizo wa wima na msisitizo wa ulalo

Msisitizo wa wima ni kule kuwa na neno moja likawa linatokea mwanzoni na linarudiwa katika kila mistari wa shairi zima

Mfano: Ua langu la moyo, nitunzo nipowe

Ua langu usinitunze, ua nitunze nitowe

Ua nikae shingoni, ua usinichambue

Ua la moyo ua, Ua lichanue kwangu

(Diwani ya Akilimani 1973:63)

Msisitizo wa ulalo ni ule wa kutumia kibwagizo kama kiini cha habari yote inayozungumziwa katika shairi lote na ikawa hicho kibwagizo cha rudiwa rudiwa katika kila ubeti wa shairi

Mfano: Kokoni kucha kuchile, risala enenda hima,

Kufika similatile, ulitimavu si mwema,

Kumbe nao watambule, haya ninayoyasema,

Iwapo kimya si chema, na maneno hayafai.

Sipendelei kusudi, na manji mno kusema,

Nendapo hijitahidi, kimya change hatuzamu,

Kanama sio mwadi, watu wengine si wema,

Iwapo kimya si chema, na maneno hayafai.

(fani na taratibu za ushairi wa Kiswahili 1939:18)

c) Mtindo wa beti kubadilisha vina.

Iwapo katika ubeti wa kwanza kina cha kati kilikuwa “na” na ile ile cha mwisho kilikuwa “ma” basi katika ubeti unaofuata kina cha kati kitakuwa “ma” na kile cha mwisho kitakuwa “na”.

Mfano: Kila shairi nalia, chozi latoka machoni,

Na ninyi mwangalia, wala hamniponzeni,

Mpenzi kankimbia, naudhika simwoni

Nirudie we mwandani, roho ipate tulia.

Nakuomba samahani, magoti nakupigia,

Nisamehe nuksani, zote nilo kutendea,

Naapa kwa yangu dini, kamwe sitayarudia,

Narudia we mwandani, roho ipate tulia.

d) Mtindo wa kubadilisha vina vya kati toka ubeti ili hali vile vina vya mwisho katika ubeti vikibaki vile vile

Katika ubeti wa kina kina cha mwisho kilikuwa “za” basi kina hicho kitaendelea kujitokeza ubeti mmoja hadi ubeti mwingine wakati vile vya kati vitaendelea kubadilikabadilika.

Mfano: Jalali wangu mchunga, nikidhi yako rehema,

Niweke natangatanga, nitabaruku kwa wema,

Niweke kwenye kiunga,cha malisho ya uzima,

Na majani ya rehema, na vijito vyenye raha.

Tabaruku moyo wangu, nisifikwe na zahama,

Pasinifike machungu, kwani u mwenye hunena,

Nakutegemea tangu, wala sinayo tahuma,

Uniongoze kwa wema, nami nitakutukuza.

(fani na taratibu za ushairi wa Kiswahili 1986:38-39)

e) Mtindo wa kidato

Katika muundo huu baadhi ya mistari na maneno yake au silabi zake zina maneno machache au zimefupishwa tofauti na mistari mingine ambayo huwa na silabi au maneno mengi.Ufupishaji huu wa maneno au silabi katika baadhi ya mistari hufanywa kwa lengo maalumu.

Mfano:Tohara, kwa wanawake ni hatari

Madhara, kwa wake uke, hushamiri

Hasara, ya peke yake, hudhurika

Zinduka

(Wasakatonge 2004:02)

f) Mtindo wa kuhoji

Huu ni mtindo unaotumiwa na mwandishi wa kuuliza maswali ambayo aidha majibu yake yako wazi au hayako wazi hivyo mtindo huu unaweza kutumika kama tashtiti.

Mfano: Si wewe?

Ukinijia mapema kama ukidayatema,

Nikawa kama wako baba na mama,

Kakulea kwa ugonjwa na uzima,

Ni wewe uso hisani.

Si wewe?

Niliyekunyima chungu kukutafutia tamu,

Kila kichota hakisishi hamu,

Ukazoa bila kufahamu,

Kuhujua kuichota,

Ni wewe ujilaumu.

(Fungate la uhuru 1996:42-43)

g) Mtindo binafsi

Huu ni mtindo ambao mwandishi anaweza kutumia nafsi ya umoja au wingi au nafsi kundi kila nafsi ina maana yake kimaudhui.Nafsi moja huzungumzia mambo fulani yanayomkabili mtu mmoja tu.Mara nyingi huwa ni maonyo, mawaidha au sifa.

Mfano: Umeshapwelea nchi kavu,

Wako werevu umekwisha,

Sasa tunatweta,

Utaabani,

Ni wewe ulo mrafi,

Si wewe?

(Wasakatonge 2004:21-22)

Nafsi nyingi hutokea pale mashairi anapozungumzia na kundi fulani la watu huku na yeye akiwa mmojawapo.

Mfano: Hatukubali tena,

Kwetu kurudisha ubwana,

Kwetu kuurejesha utwana,

Kwetu kuurejesha utumwa.

Hatukubali katu,

Ndani ya nchi yetu.

Hiyo huru.

(Wasakaonge 2004:30-31)

Lakini nafsi kundi hutoka pale ambapo mwandishi au msanii anapozungumza na kundi la watu huku yeye akiwa ama msimulizi.Hutoa masimulizi kama hadithi au hotuba fulani.

Mfano: Jua kali ni wasakatonge.

Wao ni wengi ulimwenguni

Tabaka lisilo ahueni

Siku zote wako matesoni

Ziada ya pato hawaoni

Lakini watakomboka lini?

(Wasakatonge 2004:5)

h) Mtindo ambao unaruhusu kipande kizima cha mstari wa mwisho wa ubeti kuweza kurudiwa, kikiwa ni chanzo cha huo ubeti unaofuata:-

Iwapo mstari wa mwisho wa ubeti wa kwanza ulikuwa kama “Uwanjani nayanena, leo wote wataona” Basi ule mstari wa kwanza na ubeti wa pili utaanza na “leo wote wataona”

Mfano: Chochote ulichonacho, kilikuwa kwa mwenzako,

Leo yeye hako nacho, kimesha hamia kwako,

Huenda utokwe nacho, kiende kwa mwingine huko,

Kiumbe wacha vituko, sione ulichonacho.

Sione ulichonacho, ukaendesha vituko,

Na upambwe chokochoko, mwishowe ni pukutiko,

Malao akupambacho, kilipambiwa mwenzako

Kiumbe wacha vituko,sione ulichonacho.

(Sheria za kutungo mashairi na Diwani ya Amri 1967:30)

Kimsingi mitindo katika ushairi ni mingi sana na hutegemea ufundi wa mshairi katika kuunda mashairi yake na ushair unaweza kuwa wa kimapokeo au wa kisasa.

ii) Miundo ya Mashairi

Muundo ni neno pana ambalo hujumlisha mjengo wa shairi yaani jinsi ulionekana.Mashairi yana mundo mbalimbali kutegemea ufundi wa mshairi mwenyewe kimsingi Shairi linaweza kuwa la kimapokeo au likawa Shairi huni (kisasa) Shairi la kimapokeo huwa na mpangilio maalumu wa vina na mizani, silabi, vituo, beti n.k.Idadi ya mistari huzaa aina mbalimbali za mashairi.

a) Muundo wa Tarbia

Kila ubeti wa shairi huwa na mistari mine na kila mstari huwa na mizani kumi na sita (16) vile vile katika muundo huu kila mstari unakua umegawanika katika viande viwili vilivyo na mizani sawa kila kipande kukiwa na mizani nane.

Mfano: Amkeni kumekucha, wakubwa hata wadogo,

Wadoho siku waacha, kwa kuogopa kinyongo,

Kinyongo sikuficha, kukificha ni uongo,

Mnapowacha madogo, na makubwa mtawaacha.

Na wakubwa mtawaacha, mnapoacha madogo,

Mfano kama kuchacha, chakula japo kidogo,

Kidogo kinapochacha, kikubwa hakina kingo,

Mnapowacha madogo, na wakubwa mtawaacha.

(Masahiri ya Saadani 1972:25)

b) Muundo wa Tathnia

Kila ubeti wa shairi huwa na mistari miwili muundo huu unatiwa zaidi katika nyimbo si muundo ambao hutumika sana katika mashairi ya kawaida ya kusomwa kam mashairi au ya kuimbiwa.

Mfano: Mjamzito, umelazwa “Thieta”

Lazima kupasuliwa

Chake kitoto tumbo kinatweta

Hawezi kujifungua

Mwili u moto, tumbo linamkeketa

Kwa kite anaunguwa

Jasho na Joto, kiungo cha mpwita

Na mauti yanamwita

Ni jambo zito, daktari kufata

Wauguzi waameitwa

(Fungate la uhuru 1988:08)

c) Muundo wa Tathilitha

Kila ubeti wa shairi unakuwa na mistari mitatu

Mfano: Kujitawala si kwema, kuliko kutawaliwa,

Kujitawala ni umma, kila yao kuamua,

Kujitawala si kama, wanguzi na rushwa.

Kujitawala khatamu, na umma kushikiliwa,

Kujitawala hukumu, makosa kushitakiwa,

Kujitawala si sumu, mara kwa mara kuuwa.

Kujitawala kisomo, kupiga kubwa hatua,

Kujitawala kilimo, njaa na kuondoa,

Kujitawala si somo, njiani kusimuliwa.

d) Muundo wa Takhimisa

Kila ubeti wa shairi unakuwa na mistari, mitano

Mfano: Hao nyani wanaruka, mara hapa mara kule,

Hao nyani wanabweka, hawaoni soga mbele,

Hao nyani wanaanguka, waingiwa na ndwele,

Nyani wanababaika,misitu una upele

Msitu haukaliki, nyani wanahangaika.

Msitu wawaka moto, kufukuzwa hao nyani,

Umeligundua pato, la nyani lenye utani,

Moto waziona kwato, zilizoko mapangoni,

Nyani watupa watoto, hawakubaliki mwituni

Msitu haukaliki, Nyani wanahangaika.

e) Muundo wa Sabilia

Katika muundo huu mtunzi au mshairi anakuwa na uhuru wa kuweka zaidi ya mistari mitano katika kila ubeti, ubeti unakuwa na mistari sita na kuendelea

Mfano: Mmea unapokuwa, huifurahisha mvua.

Lakini siposogea, hulisingizia jua

Uliamini ni mola, hata maji kukupatia

Ulikubali kabila, haliishi bila mila

Mwanadamu kadhalika, kukua kufurahika

Huupenda uhakika, wa nyota yake kufika

Umri wa kuridhisha, huhitaji kujitwisha

Hapa, ukiufikisha, huona, kufanikiwa

Maisha ya hupenda, ni, mazuri ya kwenda

Na siyo yenye kupinda, haya daima hupenda

(Diwani ya Mloka 2002:18)

f) Muundo wa mistari mine

Muundo huu unaweza kuwa na mizani nane au pungufu.Muundo huu ni wa Abdilatifu Abdalla (1973) mfano ametumia katika mashairi yake ya “Kamili wazi” “mnazi” “Jana na leo na kesho” na “Njia panda” mara nyingi huo mstari wa mwisho kina chake huwa ni sawa na kina cha mwisho wa mstari mwingine katika ubeti wao

Mfano: Kimbunga mji wa Siyu, kilichowahi kufika.

Si kwa yule wala huyu, ilikuwa patashika

Kimeingoa mibuyu, minazi kunusurika

Nyoyo zilifadhaika

(Kimbunga 1995:01)

iii) Matumizi ya Lugha.

Hiki ni kipengele muhimu sana katika kazi yeyote ile ya Sanaa ya kifasihi. Matumizi ya Lugha ndiyo yanayofanya kazi fulani ionekane tofauti na nyingine au itofautishe kazi ya Sanaa ya kifasihi na ile isiyo ya kifasihi.Luha ndiyo mzizi wa kazi ya fasihi kwani fasihi ni kazi ya Sanaa inayotoa maudhui ya kutumia Lugha ya maneno.Matumizi ya Lugha katika kazi ya fasihi yako ya aina mbalimbali

a) Methali, misemo na nahau

Mhakiki anapaswa avifahamu na ajue kuvichambua katika ushairi.Vipengele hivyo vina kazi ya kufafanua maudhui ya kazi ya fasihi

METHALI

Ni kazi ya Sanaa ya kifasihi inayotumia mafumbo kwa kwaida semi zote zina hakima ndani yake.Ubora wa hekima hiyo hutegemea muktadha hali ambapo methali hutumika.Methali pia ina kazi ya kufurahisha, kutisha, kuonya nakadhalika, waandishi hutumia methali katika kazi zao nani jukumu la mhakiki kuzitambua hizo

MISEMO NA NAHAU

Matumizi ya misemo na nahau hushabihana na yale ya methali.Misemo, misimu na nahau huzaliwa, hukua nap engine hufa

-Sekela amenipaka mafuta kwa mgongo wa chupa (sekela amenipa sifa zilizostahili)

-Juma katutangulia (Juma amekufa)

b) Tamathali za Semi

Mulokozi & Kahigi wanasema kuwa tamathali za semi ni maneno, nahau au semi ambazo hutumiwa [H1] na waandishi wa fasihi ili kutia nguvu na msisitizo katika maana, mtindo, na pengine sauti katika maandishi hayo.Tamathali za semi zinatumiwa pia [H2] kuipamba kazi ya Sanaa ya kifasihi kwa kuongeza utamu wa Lugha.

Baadhi ya tamathali za semi ni:-

Ø Tashbiha

Hii ni tamathali ya ufananisha au mlinganisha wa vitu viwili au zaidi katika tashbiha kama ilivyo katika sitiari huwa kuna vitu vitatu vinavyofananishwa ambavyo wataalamu wameviita kuzungumzwa, kufananisha na kiungo.Katika tashbiha hakuna maana dhahania bali kuna ulinganishaji wa vitu viwili vilivyobayana.

Mfano: Kweli ni sawa na radi, inapotoa kauli…

Kweli kinywnani ikiwa sawa na moto wa nili

Kweli kama msumeno hukoreza sawa kweli

Ø Tashhisi (uhaishaji)

Washairi mara nyingine huweza kukipa kitu kisichokuwa na uhai sifa za kitu chenye uhai, hasa sifa za binadamu, kisanaa maelezo ya kitashhisi huwa na upekee unaomwingia msomaji akilini haraka, kwani si jambo a kawaida, mathalani kuona mti “Ukimpungia mtu mkono” au “nyumba ikimkodolea macho mgeni”

Mfano: kimya hakineni jambo si kimya chawatazama…

Kimya chajazua mambo, pasiwe mwenye kusema.

Kimya kipimeni sana, msione kutosema.

Kimya hakichi kunena, kitakapo kusimama.

Kimya chaja watukana, na kizuwe yalozama.

Katika ubeti huu “kimya” (ambayo ni nomino dhahania) kimepewa sifa za binadamu kinaweza kunena, kutazama, kuzua mambo, kusimama na kutukana.

Ø Metonumia

Hii ni tamathali inayotumia neno (au semi) kuwakilisha neno, kitu, mtu au dhana nyingine yenye kuhusiana nalo neno hilo huweza kutumiwa kwa kuwa dhana inayozungumziwa au kwa kuwa linataja ktu ambacho ni sehemu na kuwakilisha cha kitu kingine kikubwa zaidi.

Mfano neno “kitambi” huweza kutumiwa kuwakilisha tajiri au kabila “meno” huweza kuwakilisha kicheko

Ø Mubalagha

Ni matumizi ya lugha yaliyotiwa chumvi ili kuongeza utamu na kuleta athari fulani katika ushairi wa majigambo, tamathili hii hutumika sana maana huo ni ushairi wa kujitapa na mtu mwenye kujitapa aghalabu hujilimbikizia sifa. Mara nyingi mubalagha hutumika katika tenzi zenye kusimulia habari za mashujaa.

Mfano: katika utenzi wa fumo Lyongo kuna mfano unaokusudiwa kuonyesha ukubwa wa (kimo na umbo) na nguvu za Lyongo.

“Ruhu zikienda kishindo

Zima zao hukoma ondo

Huyo ni bwana wa kondo

Ashindaye jeshi miya

Ingawa wagala wanajulikana kuwa ni watu warefu akini vimo vyao vilifika magotini tu (ondo) pia Lyongo

Ø Kejeli

Ni usemi ambao maana ya ndani ni kinyume cha maanayake halisi. Ni usemi wa kebehi ambamo kisemwacho na msemaji. Pia kejeli ni tukio ambalo ni kinyume cha lile linatazamiwa au lililotakiwa na ambalo kutokea kwake huwa ni namna ya dhihaka

Katika shairi la “Ibada na Haki” Shabaan Robert anatumia usemi wa kejeli kukebehi watu wanothamini fedha kuliko dini.

Anasema hivi: Huifanya fedha mungu wao

Itazame adha na Imani yao!

Na mwenye akili kama hana fedha

Hatajwi mahali ila kwa rakadha

Na kuadhiriwa kuwa mtu chini,

Tazama dunia ilivyo na dini

Katika mstari wa pili “Itazame adha na Imani yako!” kuna kejeli, mshairi anachotaka kutuambia ni kwamba watu hao hawana adha wala Imani katika mstariwa mwisho “Tazama dunia ilivyo na dini” Anakusudia kutuambia

“Tazama dunia ilivyo na dini kwa hiyo semi hizo ni kejeli kinachosemwa ni kinyume na maana yake halisi kadha toka alama za mshangao!) zimetumika kusisitiza hali ya kejeli.

MBINU ZA KISANAA

Kuna mbinu mbalimbali za kisanaa ambazo hutumika katika kazi za kifasihi ya ushairi na ambazo mhakiki atatakiwa azitambue na kuzifafanua mbinu hizo ni kama vile

Ø Takriri

Ni kurudia rudia neno, sauti, herufi au wazo katika kazi ya Sanaa ya kifasihi.

Mfano: kweli kito mhabubu, mwenyezi nijaze kweli

Kweli siri ya ajabu, huwapa watu fadhili

Kweli chimbo la johari, linahimili la kweli

Kweli inatafakari, husema na kujadili

Katika ubeti huu neno “kweli” limerudiwa rudiwa. Neno hili linasisitiza wazo kuu la mwandishi

Ø Onomatopea

Ni mwigo wa sauti. Hutumiwa na washairi kutoa picha au dhana ya kile kinachowakilishwa au kupambanuliwa na sauti hizo. Mfano tukisema “maji yalimwagika mwaaa!” neno mwaaa! Ni onomatopea linawakilisha sauti au kishindo cha maji yanayomwagika. Baadhi ya onomatopea ambazo zimekwisha kuwa sehemu za msamiati wa kawaida. Mfano: pikipiki, bomboni, kata n.k.

Katika shairi la “Cheke kwa furaha” Shabaan Robert ametumia onomatopea ili kuleta dhana ya kucheka

“Dhiki ni kama mzaha, asiyecheka ni nani?

Haya cheka ha! ha! ha! Ndiyo ada duniani

Basi cheka kwa! kwa! kwa! Usafike moyo wote

Pamoja na malaika, wema mbinguni waliko

Maneno ha! ha! ha! na kwa! kwa! kwa! Ni onomatopea yanayotoa sauti ya kusikika ya sauti ya mtu anayecheka. Huu ni mpangilio maalumu wa sauti ili kutoa picha ya kusikika ya dhana inayozungumzwa

Ø Mjalizo

Ni kuunganisha maneno yanayofwatana bila kutumia viunganishi mfano: bila kutumia “na, kwa” n.k. Mfano: Nilikaa, nikashangaa, nikachoka

Niliimba, nikanuna, nikacheka

Ø Mdokezo

Hii ni mbinu ya kisanaa ambapo mwandishi anaukatiza usemi fulani na kumuacha msomaji. Aghalabu pana vielekezi vinavyoweza kumsaidia msomaji katika kukamilisha.

Mfano: wimbo la mauaji limezidi

Mashaka…ah! Shida tupu

Maneno…tena anyway…

Labda tusubiri.

Ø Tashtiti

Ni matumizi ya maswali ambayo majibu yake kwa kawaida yanakuwa yameeleweka. Swali hili linakuwa yameeleweka. Swali hili linakuwa kwa ajili ya msisitizo tu au mshangao.

Mfano: Mtu anayemfahamu amekufa anauliza

-Adela ameachana nami?

Au mtu anayemfahamu amekutembelea

- Jamani hata Luiza naye kaja?

-Aisee ni wewe?

Ø Usambamba

Ni takriri ya sentensi au kifungu vya maneno vyenye kufanana kimaana au kimuundo. Usambamba huonekena sana katika ushairi simulizi

Shabaan Robert amekitumia kipengele hiki mara kwa mara atika mashairi yake katika shairi lake “kinyume” anasema

Tulifululiza mwendo lakini sana twasita

Tulikwenda kwa mshindo lakini sana twanyata

Katika mistari yote miwili wazo linalosisitiza ni moja maneno tu ndiyo yanabadilika uwezo wao wa zamani katika utendaji mambo unalinganishwa na udhaifu “wao” wa sasa.

c) Taswira au Picha

Dhana hii hutumiwa kueleza neno, kirai au maelezo ambayo yanaunda picha fulani katika akili ya msomaji. Taswira zinaweza kuwa za kimaelezo (yaani maelezo fulani yanaunda picha) au za ki-ishara (zinazounda picha ambayo inaashiria jambo fulani au imeficha ujumbe mwingine). Taswira huweza kuundwakwa matumizi ya tamathali za semi hasa tashbiha na sitiari.

Kimsingi taswira nyingi ni taswira za uoni (yaani zinamchochea msomaji kuona picha fulani)

Mfano: Neno lenye mzunguko, halipatikani mwisho,

Wa huku hafiki huko,wala halina matisha.

Halishibishi huchosha, wala hapati utuvu,

Heri ya mtu ni kwenda, njia iliyonyooka.

Na milima akapanda, apendako akafika,

Mabondeni akashuka, mwituni akatumbua,

Na mzunguko wa dira, mwisho wake ni dinani

Hupati kupenda bara, na hushuki baharini

Tazama mashaka gani, njia ya dira si njia

Katika shairi hili tunapewa picha tatu mahususi picha ya kwanza ni neno linalozunguka mshairi anatuambia kuwa neno ambalo halifuati njia iliyonyooka neno lenye mzunguko halifiki mwisho wake na halileti mradi uliokusudiwa “Halina malisho”

Hapa neno limefanya kuwa kitu chenye uwezo wa kutembea na kuzunguka

Picha ya pili ni ya mtu aendaye safari ngumu kwa ujasiri na moyo wa dhati akipanda milima na kushuka na mabonde akipenya misitu na kuvuka mito hadi kufika kule anapokwenda. Huyu ni mtu asiyeogopa matatizo anayeshikilia njia ngumu lakini nyoofu, alimradi anajua kuwa itamfikisha kwenye lengo lake. Ni mtu anayepamana na matatizo badala ya kuyakimbia mtu wa kwenda njia iliyonyooka

Piha ya tatu ni dira, dira ni chombo kitumiwacho na mabaharia na wasafiri wengine kusahihisha majira yao, wasipotee njia. Dira ni chombo cha mviringo na mshale wake aghalabu huzungukia palepale ulipo, katu hautoki nje ya dira. Picha hii inasisitiza wazo la mwandishi kuwa njia yenye kuzunguka haiwezi kumfikisha mtu kwenye lengolake. Mshale wa dira huzunguka daima lakini haufiki kokote.

Picha hizi tatu kwa pamoja zimefaulu kufikisha ujumbe wa mwandishi kuhusu maisha na namna ya kuyakabili tuyakabili kwa juhudi na ujasiri na nia.

JINA LA KITABU

Jina la kitabu ni vyema liwiane na yale yaliyomo ndani ya kitabu hicho. Mfano: “Fungate la uhuru” (1988) jina hili linawiana vipi na yale yaliyomo ndani ya kitabu hicho?

PICHA YA JALADA KATIKA UCHAMBUZI

Kazi ya kifasihi kuwa na picha au michoro fulani kwenye majalada yao. Inawezekana majalada hayo yakawa na uhusiano fulani na dhamira na maudhui ya kazi zinazohusika. Picha hizi huweza kuwa kielelezo muhimu cha fani kwenye uchambuzi wa kazi ya kifasihi. Hata hivyo si kazi zote za kifasihi ambazo zinaonyesha uwiano kati ya majalada yake na yaliyomo.

UHAKIKI WA VIPENGELE VYA MAUDHUI

Maudhui katika mashairi hupatikana baada ya mhakiki kupitia beti zote za shairi lile ili kupata ujumbe wa shairi lazima itambidi mhakiki ajumlishe yaliyo katika beti mbalimbali za shairi lile.

Kwa ufupi katika ushairi uchambuzi wa maudhui mhakiki anapaswa kuangalia:

Ø DHAMIRA

Ni wazo kuu katika kazi ya fasihi.

Ø UJUMBE

Ni mafunzo mbalimbali ambayo hupatikana baada ya kusoma kazifulani ya fasihi.

Ø FALSAFA YA MWANDISHI

Ni wazo ambalo mtu anaamini lina ukweli fulani unaitawala maisha yake.

Ø MSIMAMO WA MWANDISHI

Ni hali ya mwandishi kuamua kufuata na kushikilia jambo fulani. Jambo hili linaweza kuwa halikubaliki na wengi, lakini yeye atalishikilia tu.

Ø MTAZAMO WA MWANDISHI

Ni hali ya kuyaona mambo katika maisha kwa kuzingatia mazingira aliyonayo msanii mwenyewe

HATUA ZA UCHAMBUZI WA USHAIRI

Katika uchambuzi huu wa vitendo, kielelezo tutatumia shairi la “Wauwaji wa Albino wapigwe vita” Shairi hilo linasema hivi:

Kwa kweli inashangaza, ni mambo hufikirika,

Ukijaribu kuwaza, wenzetu wanatutukana

Albino wanaweza, kifo kimeshawafikia